تاثیر فشار روانی ناشی از بحران همه‌گیری بر آثار شکسپیر

از روزنامه گاردین، خسارت و بلایای ناشی از همه‌گیری طاعون منبع رنج سیاه پشت آخرین آثار ویلیام شکسپیر نمایشنامه‌نویس مشهور انگلیسی و دلیل تصمیم وی برای تغییر پایان‌بندی نمایش شاه لیر بود. به گفته گرگ دورن (Greg Doran) کارگردان هنری شرکت رویال شکسپیر، آسیب روانی پنهان در پشت این شاهکار ادبی تمام مدت از دید کارشناسان پنهان مانده بود.

دورن پس از تحقیقاتی که در دوران قرنطینه در شهر استراتفورد انجام داد به این نتیجه رسید که همیشه به اشتباه تاثیر عمده این داغ و سوگ بزرگ را بر برخی از معروفترین آثار شکسپیر نادیده گرفته است. وی می‌گوید:

در لحن آخرین آثار شکسپیر تغییر بزرگی به چشم می‌خورد. براساس فرضیات و گمانه‌زنی‌های دانشگاهیان این تغییر در ناآرامی و اصلاحات سیاسی و توطئه باروت (سوءقصد به پادشاه جیمز یکم) ریشه دارد اما تجربه همه‌گیری امسال دلیل اصلی این تغییر را برایم روشن کرد. شکسپیر دیگر نمی‌توانست کمدی‌ صریح خلق کند یا برای لیرشاه پایان خوش بنویسد.

نام شکسپیر به عنوان خالق برخی از تاثیرگذارترین اشعار و نمایشنامه‌های انگلیسی بر فرهنگ جهان سایه انداخته اما خودش همچنان یک چهره مرموز باقی مانده است؛ شواهد یا حتی حکایات معاصر چندانی نیز در دست نیست تا تصویر واضحی از او مجسم کند. اما مدارک و مستندات به دست آمده از بخش بایگانی خیریه Shakespeare Birthplace Trust، برای دورن متقاعدکننده هستند. به گفته وی، تجربه شکسپیر از طاعون آنقدر قدرتمند و عظیم بود که نیازی نمی‌دید در آثارش مرتبا به آن اشاره کند. به همین دلیل هم شکسپیرشناسان اغلب این تاثیر برجسته را تشخیص نمی‌دادند.

در میان مدارک موجود از سال تولد شکسپیر (۱۵۶۴)، نام یک شاگرد بافنده ۱۱ ساله به چشم می‌خورد که در کنار گواهی فوتش به زبان لاتین نوشته شده «و طاعون شروع می‌شود». می‌دانیم در مدت کوتاهی ۲۰۰ نفر در زادگاه شکسپیر به دلیل ابتلا به این بیماری جان خود را از دست دادند، یعنی حدود ۶ درصد جمعیت آن زمان شهر.

به گفته دورن، ظهور دوباره طاعون در اوایل قرن هفدهم میلادی در انگلیس، بر زندگی حرفه‌ای شکسپیر تاثیر مخربی داشت. آن زمان نیز مثل حالا شیوع یک همه‌گیری سالن‌های تئاتر را تعطیل کرده بود و بازیگران و نمایشنامه‌نویسان را از کار بیکار. حتی بعدها نیز با گروه‌های تئاتر اهل لندن چون ناقلان بالقوه طاعون رفتار می‌شد.

دورن می‌گوید: خیلی درباره تعطیلی تئاتر در سال ۱۶۰۳ میلادی فکر کردم. وقتی در سال ۱۵۹۳ و ۱۵۹۴ این اتفاق افتاد، شکسپیر از  فرصت ایجاد شده برای نوشتن شعر ونوس و آدونیس و تجاوز به لوکرسیا استفاده کرد. اما در دهه ۱۶۰۰ وقتی نوبت به نوشتن شاه لیر رسید بعد از تمام آن مرگ و میرهایی که در سال ۱۶۰۳ دوباره اتفاق افتاد، وی نمی‌توانست از آشتی سرمستانه شاه و دخترش کوردیلیا برای مخاطب بنویسد.

طاعون زبان نمایشنامه‌های شکسپیر را به خود آلوده کرد و به استعاره‌ها و مصیبت‌های موجود در این آثار شکل داد. از جمله ردپای این همه‌گیری مرگبار در آثار شکسپیر می‌توان به «تب سخت و عفونی» در نمایشنامه تیمون آتنی اشاره کرد و ماجرای پیام‌رسانی که به دلیل قرنطینه نتوانست نادرست بودن خبر مرگ ژولیت را به گوش رومئو برساند. با این حال دورن اعتقاد دارد نقش طاعون بر آثار این نمایشنامه‌نویس به نام، بیشتر از این حرفاست.

به گفته وی، حدس و گمان‌های فراوانی درباره پایان تراژیک و غم‌انگیز شاه لیر مطرح شده زیرا بی‌نهایت مدرن به نظر می‌رسد. در بخشی از این نمایشنامه شکسپیر می‌توانست داستان را با یک جنگ به پایان برساند اما توان انجام چنین کاری را در خود نمی‌دید. وی در عوض یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های سوگ پدرانه در تاریخ تئاتر را برای تماشاچیان رقم زد.

گفته می‌شود شکسپیر در جوانی در تئاتر تاریخی King Leir براساس داستان یک پادشاه افسانه‌ای به نام لیر بریتانیایی بازی کرده بود که پایان‌بندی خوشی داشت اما بعدها از آن برای نوشتن نمایشنامه تراژیک خود الهام گرفت. حدود ۷۰ سال پس از انتشار نمایشنامه شاه لیر، ناهوم تیت نسخه خود را از این نمایشنامه نوشت که برای جلب رضایت تماشاچیان با پایان بندی خوش روی صحنه می‌رفت. در سال ۱۸۲۳، ادموند کین سعی کرد پایان تلخ داستان را همانطور که بود روی صحنه ببرد اما از آنجایی که نمایش اصلی چندان به مذاق تماشاچیان خوش نیامد به ناچار به اجرای نسخه اصلاح شده برگشت.

این که طاعون تا چه اندازه خانواده شکسپیر را درگیر کرد، هنوز روشن نیست. به گفته دورن، شکسپیر جسد برادر کوچکش ادموند که با او به لندن آمده بود را در حالی که تنها ۲۷ سال سن داشت به خاک سپرد. این نویسنده معروف سه خواهر و برادر دیگر خود را نیز در دوران شیوع بیماری‌های همه‌گیر و در سنین پایین از دست داد. همچنین، در رمان همنت که امسال از مگی اوفارل به پیشخان کتابفروشی‌ها آمد، از بیماری طاعون به عنوان عامل مرگ زودهنگام پسر جوان شکسپیر نام برده شده است.

مستند دورن درباره تاثیر شیوع طاعون بر آثار شکسپیر، ۱۷ دسامبر (پنجشنبه ۲۷ آذر ۹۹) با عنوان A Plague on All Our Houses از رادیو ۴ بی‌بی‌سی پخش شد.