ئاژانسی هەواڵی مێهر، مرۆڤەکان ئامێر و شتی جۆراویان لە سەردەمی جیاواز بەکارهێناوە و ناوچەی کوردەواریش بەدوور لە ئەو باسە نەبووە و مرۆڤەکانی ئەم سەردەمەش بۆ ناسینی زیاتری بەرە پێشووەکانی خۆیان، لێکۆڵینەوەیان سەر کردوون و بەو هۆیەوە ئامێر و شتی جۆراوجۆریان دەست کەوتوو و بۆ ئەوەی کە ئەو ئاسەوارە بپارێزن لە شوێنگەلی جیاواز وەکوو مۆزەخانەکان دایاندەنێن و دەیانخەنە بەرچاوی هۆگرانی ئەو بوارەوە.
مۆزەخانەی سنە لە نێو یەکێک لە بیناکانی سەردەمی قاجاڕ دانراوە. ئەو ماڵە بە ناوی ماڵی سالار سەعید بەناوبانگە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ناسەرەدین شای قاجاڕ لە نزیک بە ١٥٠ ساڵ پێش کە لەلایەن یەکێک لە زانایانی ئەهلی سوننە واتا مەلا لوتفوڵڵای شێخولئیسلام لە دوو بەشی حەوشە و باڵەخانەی دەرەوە و باڵەخانەی ناوەوە چێ کراوە.
عیمارەتی دەرەوە بریتیە لە حەوشەیەکی گەورە و باڵەخانەیەکی دوو نهۆمی و هۆڵی میوانداری کە بە شێوەی تایبەت جوانکاری بۆ کراوە و هەروەها ژێرزەوی و حەوز و هومارە کە پێشتر سالار سەعید(عەبدولحەمید خانی سنەیی) خاوەنی بووە. ئەو بینا لە سالی 1354 ی هەتاوی کرایە مۆزەخانە.
مۆزەخانەی سنە دوو بەشی جیاوازی هەیە:
بەشی پێش مێژوو و کۆنینەناسی: ئەو بەشە لە نهۆمەکانی یەکەم و دووهەم جێی گرتووە. نهۆمی یەکەم کە بریتیە لە هۆڵی شانشین بە گەچکاری زۆر جوان و ئاوێنەکاری هونەرمەندانە و شکۆدار و ژوورە لای دەستەکانیشی ئاسەواری مێژوویی ئێران لە سەردەمی پێش مێژوو تا دواییەکان سەردەمی ساسانی تێدا نمایش کراوە. ئەو ئاسەوارە بریتییە لە ئاسەواری ٣٠٠٠ ساڵ پێش سەردەمی ماد، مانایی و پێش ئیسلام.
بەرچاوترین ئاسەواری ئەو بەشە لە ناوچە جیاجیاکانی پارێزگا دۆزراوەتەوە بە تایبەتی ئاسەواری گڵێنە، مەفرەغی(جۆرێک ئاسن) و شاخ و ئێسقان کە لە زێویە و ئەشكەوتی کەرەفتوو دۆزراونەتەوە. ئاسەوارە دۆزراوەکانی زێویە بە وردی بریتین لە چەند دانە ئامێری ئاسنی جوانکاری ژنانە، هەموو جۆرە دەفرێکی گڵێنە بە ڕەنگەکانی خۆڵەمێشی، سوور و خاکی ( کە جوانترینیان گۆزەڵەیەکی بچووکی ڕەنگ کراوی جوانکاری کراوە کە بە ڕەنگی شین، سپی و زەرد گوڵی لەسەر کێشراوە. ئامێری مەفرەغی بریتی لە دەفر، چەندین جۆر تەور، دەرزی، سەنجاق قوڵفی، دەرزی تایبەتی دروومان، ئامێرگەلێک کە لە ئێسقان و شاخ چێ کراون وەکوو بەشگەلێک لە وێنەی ڕاو و شەڕ، گوڵ، شێوەی هیندسی و نێزە و ئامیری بەردی بریتی لە سەردووک، ئەلقە و مۆرە. جگە لە ئەو
زۆربەی ئاسەوارە دۆزراوەکان لە ئەو سەردەمەی پارێزگا لە شاری بانە و دەڤەری لە لێکۆڵینەوە زانستیەکان دۆزراونەتەوە ئاڵبەت بەشێک لە ئامێرەکان وەکوو پی یان دووک سووز لە شاری کەنگاوەری کرماشان دۆزراونەتەوە. جگە لە ئەو ئاسەوارە کە لە زیویە دۆزراوەتەوە و لە ئەم بەشەدا نمایش کراوە دەتوانین ئاماژە بکەینە سەر ئامیری ئاسنی و گڵێنە وەکوو سەرنێزە، خنجەر، ئاڵقەی جۆراوجۆر، پەیکەری بچووک و دەفری گڵێنە بە شێوی جیاواز لە ڕەنگی جۆراوجۆر وەکوو سوور، خۆڵەمێشی، خاکی و هەروەها دەفری شووشەیی وەکوو پیاڵە و عەتردان کە هێشتا نەزانراوە کە لە کوێ دۆزراونەتەوە.
ئاسەواری دیکە کە لە ئەو بەشە نمایش کراوە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەشکانی و ساسانی و هەزار ساڵ پێش لەدایک بوونی مەسێح. ئەو شتانەش یان گڵێنە یان پارەی ئاسنی سەردەمە جیاوازەکانی پێش مێژوویە.
هەروەها چەند ئامیری دیکە کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مێژوویی، خومرەی گڵێنەیە کە بە خومرەی ناشتن بەناوبانگن. ئەو خومرەگەلە بە هۆی گەورە بوونیان لە ناو حەوشەی مۆزەخانەکە دانراون و ژمارەیەکیشیان کە بچووکترن لە ناو هۆڵەکان دانراون.
بەشی سەردەمی ئیسلامی: نهۆمی دووهەم کە ژووری گەورە و هێوانی گەورەی عیمارەتەکەیە ئاسەواری سەردەمە جیاوازەکانی ئیسلام لە سەرەتاکانی ئیسلامەوە بگرە تا سەردەمی قاجاڕی تێدا نمایش کراوە. جوانترین ئاسەوارەکانی ئەم بەشە گڵێنەکانی سەردەمی جیاواز لە سەدەکانی ٦ و ٧ ی ئیسلامییە کە شوێنە جیاجیاکانی ئێران وەکوو کوردستان، ڕەی و نەیشابوور دۆزراونەتەوە. لە ئەم بەشەدا جگە لە ئامیری گڵێنە ئاسەواری دیکە وەکوو ئامیری مەفرەغی، مس و زیو و هەروەها پارەی ئاسنی و مۆرەی سەردەمی ئیسلامی خراوەتە بەر چاوی بینەرانەوە.
دەتوانین بڵێین ئاسەوارەکانی ئەم بەشە خۆی بە سەر دوو بەشی گڵینە و ئاستنی دابەش دەکرێن. لە هۆڵی گڵێنەکان شت و ئامێری زۆر جوان لە هونەرمەندانی سەردەمی ئیسلامی نمایش کراون کە بریتین لە گۆزەڵە، کاسە، دەوری و پەیکەرە و کە بە شێوەیەکی زۆر هونەرمەندانە چێ کراون و بە ڕەنگ و شێوە و هێڵی جوان جوانکاریان بۆ کراوە. بەشێکی کەم لە ئەو ئامیرانە هی کوردستانە و زۆربەیان هی شوێنەکانی دیکەی کوردستان وەکوو ڕەی، کاشان و نەیشابوورە. لە بەشی شتە ئاسنییەکانیش هەموو جۆرە کاسە و دەفر و سینی، قاولەمە و پی سووزێک دەبینرێت.
بەشی مرۆڤناسی: ئەم بەشە لە مۆزەخانەکە لە ژیرزەوی و حەوزخانوویەکی جوان کراوەتەوە. ئەم بەشە لە باری نەژیارڤانییەوە زۆر جوانە و میچێکی گومەزی هەیە کە بە گەچبوڕی و ئاوێنەکاری زۆر جوان ڕازاوەتەوە. لە بەشی مرۆڤناسی هەموو ئەو ئامێرانە کە لە ئەو سەردەمە لە ئەم ناوچەیە بەکار هاتوون، خراوەتە بەرچاوی هۆگرانەوە و لەو رێگایەوە دەتوانین لەگەڵ فەرهەنگی ناوچەکە لە ئەو سەردەمانە ئاشنا ببینەوە.
بەشی پیشاندانی کاتی
ئەم بەشە لە ڕاستیدا هەر ئەو ژێرزەوی یان حەوزخانووی بیانکەیە و ئێستا هونەری دەرەکی تێدا نمایش دەکرێت و لەو شتانەش کە تێیدا نمایش دکرێت دەتوانین ئاماژە بکەینە سەر پەیکەرەی بڕۆنزی و دەفری شووشەیی. ئەم بەشە بە پێی پلانی مۆزەخانەکە دەگۆڕدرێت. جگە لە ئەو بەشانە کە ئاماژەیان پێدرا، ژمارەیەک بەردە نووسراو کە بریتین لە تاشەبەردی نووسراو و بەردی قەبر لە حەوشەی مۆزەخانەکە نمایش کراون.
