بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، گوندی بەیاز(بیاض)، گوندێکە سەر بە ناحیەی ناوەندیی قەزای هەنار لە پارێزگای کرمان لە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئێران. گوندەکە لە دەشتێکدایە هەر بەم ناوە لە باکوری پارێزگای کرمان و لە 25 کیلۆمەتری باشوری شاری هەنار و پێکهاتەیەکی مێژوویی و شوێنی گەشتیاری زۆری هەیە.
گوندەکە ناوی خۆیی لەو هەموو کێڵگەی وەبەرهێنانی لۆکە یان پەموو بە دەست هێناوە کە وەک کار و چالاکی سەرەکی گوندنشینەکان دەبینرێت، بەدەر لەمەش، بوونی بینا مێژووییەکان، کارێزەکان و ئاسیاوە کۆنەکان، کاروانسەرای عەباسی، مزگەوتی سەوزپۆشەکان، ئاوعەمبارەکان و قەڵای بەیاز لە تایبەتمەندییەکان و شوێنە سرنجڕاکێشەکانی ئەم گوندەن. گردی مێژوویی قەڵای کچی بەیاز لە 15 کیلۆمەتری ڕۆژئاوای گوندەکە و لە کوێستانێکی ناسراو بە دەروازەی بەیازدایە. ئاسەوارە مێژووییەکانی دۆزراو لەم گردەدا مێژووەکەی بۆ سەردەمی ئەشکانییەکان، واتە نزیکەی 2000 ساڵ بەر لە ئێستا، دەگەڕێننەوە. ئەڵبەت بەیاز پێنج تۆڕی کارێزی هەیە کە لە ناوچە بیابانییەکانی ئێران وەک تۆڕی گەیاندن و دابەشکردنی ئاو بووە و بە قەنات ناسراوە، هەر ئێستاش لە گوندی بەیاز سێ لەو کارێزانە بە ناوەکانی خەسرەوئاباد، دێ بەرە و بن مور چالاکن. هەرچەندە کە کارێزەکان لە مەودایەیکی زۆر دووری گوندەکە لێدراون بەڵام هێشتا ئاوێکی پاک و خاوێن بە ڕێژەیەکی زۆر ڕەوانەی دەشتی بەیاز دەکەن.
ئەڵبەت ئامۆژگاری ئەو گەشتیارانە دەکرێت کە سەردانی ئەم گوندە دەکەن کاروانسەرای شاعەباسیش بە سەر بکەنەوە کە مێژووەکەی بۆ نزیکەی 400 ساڵی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ئەم کاروانسەرایە لە ڕوبەرێکی 2500 مەتری لە بەشی نوێی گوندەکە و لە شەقامی ئیمامدایە. دەروازەی کاروانسەراکە لە بەشی ڕۆژهەڵات و ئەم شەقامەیە کە ڕۆژگارێک بە ڕێگای شاعەباسی ناسراو بووە. ئەگەرچی نیوەی ئەم بینایە لە کاتی درووستکردنیدا تەواو نەکرا، لە بەر ئەوەی کە بە وتەی پێشینیان، بە مردنی شاعەباس، ئەندازیارەکە کارەکەی بە نیوەچڵی جێهێشت، بەڵام پێکهاتەکەی تا ئێستا وەک خۆی ماوەتەوە و بەم دۆخەشەوە لە سەدەکانی ڕابردوو کەڵکی لێ وەرگیراوە و هێشتا بەساڵاچووان و ڕیش سپییەکانی بەیاز لە حەوانەی کاروانەکانی ناوچە جیاجیاکانی ئێران و کاروانە بیانییەکان بە تایبەت ڕووسەکان و هندییەکان لەم کاروانسەرایەدا دەڵێن.
ئەگەر لە بەرامبەر کاروانسەرای شاعەباسی لە شەقامی یادگار بە درێژایی یەک کیلۆمەتر بەرەو ڕۆژهەڵات بڕۆین، پاش تێپەڕبوون لە تەنیشت باخی مەزاری شا دەگەینە بەشی مێژوویی یان هەمان بەیازی کۆن. ئەم گوندە مێژووییە لە ڕوبەرێکی 30 هێکتاری، کۆمەڵەیەکە کە سەرەڕای تێپەڕبوونی ساڵانێکی زۆر هێشتا ناسنامە و پێکهاتەی ئاوەدانییە مێژووییەکەی دەگێڕێتەوە.
قەڵا، مزگەوتە بچووکەکان، حوسێنییە و شوێنی بەڕێوەچوونی پرسە، ئاو عەمبارەکان، بینای خان و خانووەکانی دیکەی گەروە کەسایەتییەکان، پێکهاتەی ئەم بەشەی بەیاز لە خۆ دەگرێت و مێژووی ئەم بەشەش بۆ سەردەمی سەفەوییەکان دەگەڕێتەوە.
قەڵای بەیاز گرنگترینی ئاسەوارێکە کە لە بەشی کۆنی ئەم گوندەدا دەبینرێت، ئەم قەڵایە وەک شوێنی بەرگری لە گوندەکە بەکار هاتووە و لە کاتی مەترسیدا سەرجەم دانیشتووانی گوندەکە لەوێدا ماونەتەوە و بەرگرییان لە خۆیان کردووە. ئێستا لەم قەڵایە 5 تاوەر ماوەتەوە، لە بەشی ناوخۆییش لە دوو نهۆم پێکهاتووە کە ئاسەوارێکی لێ بە جێماوە.
مزگەوتی سەوزپۆشەکان و ئاوعەمبارەکانیش لە بەیاز بۆ خزمەت گەیاندن بە کاروانییەکانی ئەو سەردەمە بووە، لە بەر ئەوەی کە لە سەر ڕێگای سەرەکی بە ناوی ڕێگای شاهی درووست کراون.
قەڵاکەی بەیاز زیاتر لە سەردەمی قاجاڕەکان، واتە نزیکەی 160 ساڵ بەر لە ئێستا، بەکارهێنراوە کە هێرش و تاڵانکردنەکەی هۆزی بەهارلوی ویلایەتی فارس زیانی بە بیناکە گەیاندووە. بەرزی دیوارەکانی ئەم قەڵایە نزیکەی 10 مەترە و پانتاییەکەی نزیکەی 2 مەترە.
قەڵای بەیاز لە ڕێکەوتی 9 ی ڕێبەندانی ساڵی 1384 ی کۆچی هەتاوی بە ژمارە 13956 و بە مێژووی سەردەمی قاجاڕییە لە ڕیزی ئاسەوارە نیشتمانییەکانی وڵاتی ئێراندا بە فەرمی تۆمار کراوە./.
