دکتۆر عوسمان عەلی شرۆڤەکاری باڵای کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلام، لە وتووێژی لە گەڵ پەیامنێری جام کوردی سەبارەت بە دوایین دۆخی فەڵەستین و ئەو شەڕەی کە ئێستا لە نێوان خەڵکی فەڵەستین و ڕژێمی زایۆنیستی دەبینرێت، وتی کە سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بۆ بەلاڕێدابردنی دۆسیەکانی وەک گەندەڵی و لە پێناو مانەوەی لە دەسەڵات، دەیەوێت درێژە بەم شەڕە بدات.
ناوبراو وتی: سەرەڕای بێ هەڵوێستی شەقامی فەرمی عەرەبی، خەڵکی وڵاتانی عەرەبی بە توڕەیی لەم تاوانانەت ئیسرائیل دەڕوانن و هەر ئەمەش وایکردووە کە وڵاتێکی وەک میسر بە هەموو شێوازێک هەوڵی هێورکردنەوەی دۆخەکە بدات.
دەقی ئەم وتووێژە لە درێژەدا هاتووە:
بۆچوونی بەڕێزتان لە سەر دۆسیەی فەڵەستین وەک دۆسیەی یەکەمی جیهانی ئیسلام و ئەوەی کە بە درێژایی چەندین دەیە بە بێ چارەسەر ماوەتەوە، چییە؟
ئەم دۆسیەیە چەندین ڕەهەندی هەیە، ڕەهەندی ئائینی تێدایە، ئەوەی کە حکومەتی ئیسرائیل کە بە هیچ جۆرێک پەیوەندی بە هیچ ئائینێکەوە نییە، کاتی خۆی بۆ جولەکەکانی ئەورووپا بڕیار بوو لە ئەفریقا یان ئەمریکای باشور بە هۆی ئەوەی کە دەوترا زوڵمیان لێکراوە، شتێکیان بۆ بکرێت بەڵام دوا جار وترا کە فەڵەستین باشە و هەر لە کۆنەوە شتێک لەوێ هەبووە، تەنانەت حیزبەکانی ئیسرائیلیش هیچ بڕوایەکیان بە ئائین نییە بەڵام دەیانەوێت بە ناوی ئائین و درووشمە ئائینییەکانەوە قودس یەکلا بکەنەوە و هەلومەرجەکە بۆ جولەکە ڕەگەزپەرستەکان ئامادە دەکەن بۆ ئەوەی کە موسڵمانان لە قودس دەربکەن و هەموو قودس بکەن بە شارێکی جولەکە.
ئەم کارەش لە ساڵی 1948 دەستیپێکردووە، واتە بە جولەکەکردنی هەموو فەڵەستین نەک تەنیا قودس، سەرەتا لە ناوچەکانی نزیک قودسەوە دەستیان پێکرد و پلانی دەرکردنی فەڵەستینییەکانیان جێبەجێ کرد و ئێستاش لە ناوخۆی شاری قودسەوە دەیانەوێت موسڵمانان دەربکەن، ئەمە پلانێکی درێژخایەنە کە ئەگەرچی ئەمریکا ڕاستەوخۆ یارمەتیدەری نییە بەڵام لە لایەن ڕێکخراوە زایۆنیستییەکان و مەسیحییە زایۆنییەکانەوە پاڵپشتی دەکرێت تا ئەوانەی کە لە ڕووسیا و لە ئەورووپای ڕۆژهەڵاتەوە دێن لە شوێنی فەڵەستینییەکان جێگیر بکرێن. ئیدوارد سەعید نووسەرێکی بەناوبانگی فەڵەستینی باسی ئەم پیلانەی کردووە و ڕایگەیاندووە کە دوایین پیلانی سپی پێستەکانە لە جیهاندا.
ڕۆڵی ئەمریکا لە پاڵپشتیکردنی ڕژێمی ئیسرائیل چۆن دەبینن، ئایا ئەمریکا وەک نێوەندگێڕ مامەڵەی لە گەڵ ئەم دۆسیە کردووە یان زیاتر وەک پاڵپشتی تەل ئەبیب دەوری بینیوە؟
گومان لەوەدا نییە کە لە ساڵی 1967 تا ئێستا بە گشتی چل بڕیار لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە سەر دۆسیەی فەڵەستین دەرچووە بەڵام لە لایەن ئەمریکاوە بە مەبەستی پاراستنی ئیسرائیل ڤیتۆ کراوە، لە بەر ئەوەی کە پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و ئیسرائیل تایبەتمەندی و گرنگی زۆری بۆیان هەیە، ئەوەی کە ئیسرائیل ئەمریکا بەکار دێنێت یان پێچەوانەکەی، توێژەران بیروڕای جیاوازیان هەیە، بەڵام ئەمجارە ئیدارەی بایدن لە لایەن جولەکە چەپەکانەوە پاڵپشتی کراوە، چوار وەزیری گرنگ لە کابینەکەیدایە، لە کەسانی نزیک لە بایدن جولەکە لیبراڵەکان دەبینرێت کە دەتوانم بڵێم لە گەڵ ئەوە نین کە نتانیاهۆ دەیکات، ئەوان پاڵپشتی حیزبێکی لیبراڵ لە ئیسرائیل دەکەن، حیزبێکی میانەڕۆن کە بە ناوی کوتلەی گۆڕانیشەوە ناسراون و دژی نتانیاهۆ چالاکی دەکەن، بەڵام بنیامین نتانیاهۆ کە لە خولی ڕابردووی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە لایەن دوناڵد ترەمپەوە پاڵپشتی دەکرا لە بەر دۆسیەکانی گەندەڵی خۆی هەستی بە مەترسییەکی گەورە دەکرد و شەڕەکەی دەستپێکرد، ئەمریکا گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵنەکرد بەڵام دواجار وەک چۆن کە لەم ڕۆژانەدا بینرا. ڕایگەیاندووە کە ڕێگا بە دەرکردنی هیچ بڕیارێک لە دژی ئیسرائیل نادات، ئەمریکییەکان تەنیا داوای هێورکردنەوەی دۆخەکە دەکەن، ئەوان باسی تاوانەکانی نتانیاهۆ ناکەن کە چەندە فەڵەستینی لە هێرشە ئاسمانییەکاندا کوژراون یان لە شێخ جەراح چی ڕوویداوە، بە تەنیا باسی هێرشە مووشەکییەکان بۆ سەر ئیسرائیل دەکەن.
جیاوازی شەڕەکەی ئەمجارەی نێوان فەڵەستینییەکان و ئیسرائیل لە چیدا دەبینن؟
ئیسرائیل تاوانێکی زۆری لەم شەڕەدا کردووە، ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی فەڵەستین کوژران و بریندار کران، بزوتنەوەی حەماس کە سەیری بێ هەڵوێستی وڵاتانی عەرەبیی کرد وادەیەکی بۆ کۆتایی هێنانی هێرشەکانی ئیسرائیل دیاری کرد بەڵام کە ئەوە نەکرا ئێستا شەڕەکە بووەتە شەڕی فەڵەستینییەکان بە گشتی لە دژی ئەو ڕژێمە، ڕەنگە شەڕەکە بۆ وڵاتانی دیکەی وەک لوبنان و ئەردەنیش پەل بکێشێت، لەم شەڕەدا شەقامی فەرمی عەرەبی هیچ بڕیارێکیان نییە و کاریگەری سیاسەتەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل لە سەر ئەوان دیارە، تەنیا دەڵێن ئیدانەی دەکەین، بەڵام شەقامی عەرەبی لەم دۆخە توڕەیە و ڕەنگە بەرەو تەقینەوە بڕوات. هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتی غەززە بە دڕندەیی بەردەوامە بەڵام خەڵکی غەززە بوێرانە خۆڕاگرییان کردووە و وەڵامیان داوەتەوە، ئیسرائیل سەرەتا بانگەشەی ئەوەی دەکرد بە هێرشی وشکانی دەچێتە غەززە بەڵام کاتێک ئەوەی بۆ ڕوون بوویەوە کە چل هەزار چەکداریان هەیە، تونێلێکی زۆریان هەیە و چەکی دژە تانکیان هەیە، هەر بۆیە شەڕەکەی لە دژی بەرژەوەندییەکانی خۆی زانی، هاوکات ئیدارەی بایدن گوشارێکی زۆری بۆ ڕاگرتنی شەڕەکە خستووەتە سەر ئیسرائیل و وەزیری دەرەوەی میسریش ڕەنگە بە هۆی ترسی لە کاردانەوەی شەقامی عەرەبی و ناوخۆی ئەو وڵاتە، هەوڵێکی بۆ هێورکردنەوەی دۆخەکە دەستپێکردووە، بەڵام نتنایاهۆ بەرژەوەندی خۆی لەوەدا دەبینێت کە بە هەر شێوازێک بەردەوام بێت.
پێتان وایە کە ئەم شەڕە بە هەمان شێوەی ڕابردوو بووە کە ئیسرائیل تێیدا بە حوکمی هێزی سەربازی، باڵادەست بووە یان فەڵەستینییەکانیش بە تایبەت بە هێرشە مووشەکییەکان گۆڕانکارییان لە هاوکێشەکاندا کردووە؟
بەم شەڕە و ئەو مووشەکە کاریگەرانەی کە حەماس پیشانی دا و هەروەها ئەو یەکگرتووییەی فەڵەستینییەکان بە تایبەت لە کەرتی غەززە، ئەوەی بۆ نتانیاهۆ و ئەمریکا و دۆستەکانی ئیسرائیل لە وڵاتانی ڕۆژئاوا دووپات کردەوە کە ئەگەر شەقامی فەرمی عەرەبی بێدەنگ و بێ هەڵوێستە بەڵام گەلی فەڵەستین زیندووە و شەڕەکەش تەواوی ئیسرائیلی گرتووەتەوە. شەڕەکە هاوکێشەکانی گۆڕیوە، یەکێتی ئەورووپا وەک جاران پاڵپشتی ئیسرائیل ناکات، تەنانەت بەشێکی ئەمریکییەکانیش بۆچوونی وەهایان هەیە، هەر بۆیە بە بۆچوونی من شەڕەکەی ئەمجارە گرنگ بووە و گۆڕانکاری گەورەشی کردووە.
وتووێژ: هاودەنگ محەممەد
