بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، هەڵاوسانی ئابوری کاریگەرییەکی زۆری لە سەر بژێوی ژیانی هاووڵاتیان هەبووە. لەم ڕاپۆرتەدا کە پێشتر لە ماڵپەڕی چاوگەدا بڵاو بووەتەوە، ئەم بابەتە شیکارییەکی تەواوی بۆ کراوە و جام کوردی لە بەر گرنگییەکەی کەڵکی لێوەرگرتووە.
هۆکارەکانی هەڵاوسانی ئابوری
هەڵاوسانی ئابوری بریتییە لە ناڕێژەیی نێوان بڕی پارە لە سووڕانەوە و دابینکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان. هەموو ئابوریناسان پێیان وایە هەڵاوسانی جێگیر و درێژخایەن جگە لە دابینکردنی پارە و زیادبوونی نەختینەیی هیچ ڕەگێکی دیکەی نییە. تا ڕێژەی هەڵاوسان زیاتر بێت، توانای کڕینی دراوێک کەمتر دەبێتەوە.
یەکێک لە ڕەگەکانی هەڵاوسان، نەبوونی هاوسەنگییە لە نێوان داهات و خەرجییەکانی حکومەتدا. بەم شێوەیە، کاتێک خەرجییەکانی حکومەت زیاتر بێت لە داهاتەکانی لە بودجەی ساڵانەدا، حکومەت ڕوبەڕوی کورتهێنانی بودجە دەبێتەوە. ئەگەر حکومەت لە بانکی ناوەندی قەرز بکات یان داهاتی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی بە بانکی ناوەندی بفرۆشێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورتهێنانی بودجە، ئەوا بنکەی دراوی و دواتر کۆی نەختینەیی لە ئابوریدا زیاد دەکات و ئەم زیادبوونی نەختینەیە کاریگەری هەڵاوسانی دەبێت.
هۆکارێکی دیکەی بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان، چاوەڕوانییەکانی هەڵاوسانە. ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەگەر خەڵک بە پشتبەستن بە ئەزموونی ڕابردوویان یان بە پشتبەستن بە تێبینییەکانی بازاڕ پێشبینی ئەوە بکەن کە لە داهاتوویەکی نزیکدا نرخەکان بەرز دەبنەوە، ئەوا خەرجییەکانیان زیاد دەکەن. لە لایەکی دیکەوە بەرهەمهێنەران و فرۆشیاران بە هیوای بەرزبوونەوەی نرخ لە داهاتوودا، ڕەتیدەکەنەوە کاڵاکانیان بفرۆشن و دابین بکەن. ئاشکرایە لەم حاڵەتەدا دابینکردن و داواکاری ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر نرخەکان دەبێت و هەڵاوسان زیاد دەکات.
هەڵاوسانی ئابوری چۆن حیساب دەکرێت؟
خەڵکی ئاساییش بە بینینی بەرزبوونەوەی نرخەکان هەست بە بوونی هەڵاوسان لە کۆمەڵگادا دەکەن. بەڵام چۆن ڕێژەی هەڵاوسان بە وردی حیساب دەکرێت؟
یەکەم هەنگاو لە حیسابکردنی ڕێژەی هەڵاوسان بریتییە لە دیاریکردنی ساڵێک وەک ساڵی بنەڕەتی. لە هەنگاوی داهاتوودا سەبەتەیەک لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان هەڵدەبژێردرێت و بە بەکارهێنانی، CPI یان پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر حیسابی بۆ دەکرێت. بێگومان ئاگاداربە کە پێوەرەکانی نرخ جیاوازن کە دەتوانرێت بۆ حیسابی هەڵاوسان بەکاربهێنرێت، بەڵام CPI پێوەرێکی باوترە. PPI یان پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر، XPI یان پێوەرەکانی نرخی کاڵای هەناردەکردن و MPI یان پێوەرەکانی نرخی کاڵای هاوردەکردن، پێوەرەکانی دیکەن کە دەتوانرێت بۆ حیسابی هەڵاوسان بەکاربهێنرێن. سەرەتا دەچینە سەر ئەم نیشاندەرانە و بە گشتی پێتان دەناسێنین، دواتر پێتان دەڵێین چۆن بەکاریان بهێنین بۆ حیسابکردنی ڕێژەی هەڵاوسان.
ئاشنابوون بە پێوەرەکانی پێوانەکردنی هەڵاوسان
بە گشتی چوار جۆر پێوەرە هاوبەشەکانی نرخ هەیە بۆ پێوانەکردنی ڕێژەی هەڵاوسان. لەمانەی خوارەوەدا زیاتر دەربارەی هەندێک لەم پێوەرانە دەزانین:
پێوەرەکانی نرخی بەکاربەر (CPI)
ئەم پێوەرە نرخی سەبەتەیەکی دیاریکراو لە کاڵا و خزمەتگوزارییەکان دەپێوێت کە لە لایەن بەکاربەرانەوە دەکڕدرێن. بەو پێیەی نرخی تاکەکەسی کە لە لایەن بەکارهێنەرانەوە دەدرێت بۆ حیسابی ئەم پێوەرە بەکاردەهێنرێت، پێوەرەکەی ئاماژەپێکراو ڕەنگدانەوەی دۆخی خەرجییەکانی ژیان و گۆڕانکارییەکانییە. وەک وتمان CPI باوترین پێوەرە بۆ حیسابکردنی هەڵاوسان.
پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر (PPI)
پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر، لەبری پێوانەکردنی دۆخی ئەو نرخانەی کە بەکاربەران دەیدەن، دۆخ و گۆڕانی ئەو نرخانە دەپێوێت کە لە لایەن بەرهەمهێنەرەوە لە قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسەی بەرهەمهێناندا سەپێنراون. ئەم پێوەرە جگە لە کاڵا و خزمەتگوزارییە کۆتاییەکان، کاڵای نیمچە تەواو و کەرەستەی خاویش دەگرێتەوە و بە ئامرازێکی باش دادەنرێت بۆ پشکنینی گۆڕانکارییەکانی تێچوون لە پیشەسازییە جیاوازەکاندا. گۆڕانکارییەکانی پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر لە ماوەی دیاریکراودا بۆ حیسابی هەڵاوسانی بەرهەمهێنەر بەکاردەهێنرێت.
لە ئەدەبیاتی ئابوریدا، پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەر بە پێوەرێکی پێشبینیکراو ناودەبرێت. ئەمەش واتە بە پشکنینی ئەم پێوەرە مرۆڤ دەتوانێت زانیاری لە سەر ئاستی گۆڕانی نرخ لە بازاڕی کاڵا و خزمەتگوزارییە بەکاربەرەکان یان هەڵاوسان بەدەستبهێنێت. بە واتایەکی تر هەر بەرزبوونەوە یان دابەزینێکی نرخ لە پێوەرەکانی نرخی بەرهەمهێنەردا لە پێوەرەکانی نرخی بەکاربەردا بە نێوانێکی کاتیشدا بەدی دەکرێت.
پێوەرەکانی نرخی جوملە (WPI)
ئەم پێوەرە پێوەرێکە بۆ گۆڕانکاری لە ئاستی گشتی نرخەکان لە کەرتی جوملە و گۆڕانکاری لە نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لەسەر ئاستی بەرهەمهێنەر و فرۆشیارە گەورەکان دەپێوێت. بە واتایەکی تر ئەم پێوەرە گۆڕانکارییەکانی نرخی دراو بۆ کاڵاکان لە قۆناغە جیاوازەکانی دابەشکردندا تا قۆناغی فرۆشتنی تاکەکەسی نیشان دەدات. هەروەها نرخی کەرەستەی خاو بۆ بەکارهێنانی کۆتایی و مامناوەند و نرخی کاڵای تەواونەکراو یان مامناوەند و نرخەکەی لەخۆدەگرێت لە کاڵای تەواو.
پێوەرەکانی نرخی کاڵای هاوردەکراو (MPI)
ڕەوتی گۆڕانی نرخی ئەو بەرهەمانەی کە لە ماوەی دیاریکراودا بۆ وڵات دابین دەکرێن بە بەکارهێنانی پێوەرەکانی نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان نیشان دەدرێت. لە ڕاستیدا ژمارەی ئەم پێوەرە نوێنەرایەتی گۆڕانی تێکڕای نرخی کاڵا جۆراوجۆرەکان دەکات لە سەبەتەیەکی دیاریکراوی هاوردەکردندا بە پشتبەستن بە ساڵی بنەڕەتی.
گۆڕانکاری لە پێوەرەکانی نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان لە ژێر کاریگەری گۆڕاوەکانی نرخی ئاڵوگۆڕ و هەڵاوسانی جیهانی و سیاسەتی ئابووری حکومەتەکاندایە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان یەکێکە لەو هۆکارە گرنگانەی کە کاریگەری لەسەر بڕی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی وڵاتان هەیە. بۆیە گۆڕانکارییەکانی گرنگییەکی زۆریان هەیە.
جۆرەکانی هەڵاوسان
هەڵاوسان بەپێی خێرایی دابەش دەکرێت بەسەر ئەم پۆلانەدا:
هەڵاوسانی ئابوری خشۆک (Creeping Inflation): هەڵاوسانی خشۆک یان سووک کاتێک ڕوودەدات کە بەرزبوونەوەی ساڵانەی نرخ بە ڕێژەی ٣٪ یان کەمتر بێت. بەپێی ئامارەکانی یەدەگی فیدراڵی، بەرزبوونەوەی ئاستی نرخەکان بە ڕێژەی لەسەدا ٢ یان کەمتر بۆ گەشەی ئابوری باشە، چونکە بەکاربەران پێیان وایە لە داهاتوودا نرخەکان بەرز دەبنەوە. لە ئەنجامدا خواستەکانیان زیاد دەکەن بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ڕووبەڕووی گرانبوونی نرخەکان نەبنەوە. بەم شێوەیە هەڵاوسانی خشۆک دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی ئابووری.
هەڵاوسانی ئابوری بڕەو (Walking Inflation): هەڵاوسانی بڕەو بە بەهێزتر یان وێرانکەرتر دادەنرێت و ڕێژەی ساڵانە بە زۆری لە نێوان ٣ بۆ ١٠ لەسەددایە. ئەم هەڵاوسانە زیانبەخشە بۆ وڵاتان. چونکە خەڵک زیاتر لە پێداویستییە پێویستەکان دەکڕن بۆ ئەوەی لە داهاتوودا پێویست نەکات پارەی زیاتر بدەن بۆ کڕینی.
ئەم زیادبوونە لە کڕیندا خواست زیاتر زیاد دەکات و دابینکەران ناتوانن داواکاری زیادە دابین بکەن. لە دۆخێکی وادا، بە هۆی کەمی مووچە، بەشێکی زۆری خەڵک دەستڕاگەیشتن بە کەلوپەل و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان لەدەست دەدەن بەهۆی زۆری تێچووی ئەو کاڵا و خزمەتگوزارییانە.
هەڵاوسانی ئابوری فڕیو (Galloping Inflation): هەڵاوسانی فڕیو کاتێک ڕوودەدات کە ڕێژەی هەڵاوسان 10% یان زیاتر بێت. لەم کاتەدا ئابووری لاواز دەبێت و بەهای پارەش تا ڕادەیەک کەم دەبێتەوە. هەروەها هێزە مرۆییەکانی بازرگانییەکانیش لە دابینکردنی پێداویستییەکانیاندا ڕوبەڕوی کێشە دەبنەوە.
سەرەڕای هەڵاوسانی زۆر، وەبەرهێنەران ڕەتیدەکەنەوە وەبەرهێنان لەو وڵاتە بکەن و سەرمایەکانیان لەو وڵاتە بکێشنەوە. ئابوری ناسەقامگیر دەبێت و بەرپرسانی حکومەت متمانەیان لەدەست دەدەن. بۆیە باشترە بە هەر نرخێک بێت لە هەڵاوسانی فڕیو، وڵاتان دوور بکەونەوە.
هەڵاوسانی ئابوری گەورە (Hyperinflation): هەڵاوسانی گەورە، بەرزبوونەوەی خێرا و بەربڵاو و لەدەرەوەی کۆنتڕۆڵی نرخەکانە لە ئابوریدا. لە کاتێکدا هەڵاوسان ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی نرخەکان لە ئابوریدا، هەڵاوسانی زۆر ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی خێرای هەڵاوسان بە ڕێژەی زیاتر لە 50% لە مانگێکدا.
هەڵاوسانی گەورە دیاردەیەکی دەگمەنە لە ئابووری وڵاتانی پێشکەوتوودا. ئەگەری زیادبوونی هەڵاوسان لە کاتی شەڕ و ئاژاوەی ئابووری وڵاتان زیاترە و یان کاتێک بانکی ناوەندی ئەو وڵاتە پارەیەکی زۆر چاپ دەکات.
دۆخی هەڵاوسان لە جیهاندا
زۆرێک لە وڵاتانی جیهان لە ساڵی ٢٠٢٤دا ڕوبەڕوی کێشەی هەڵاوسان بوونەتەوە. دەرئەنجامەکانی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا، شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا، هێرشی حوسیەکان بۆ سەر کەشتییەکانی کە بە دەریای سووردا دەڕۆن و گەشەی نرخی وزە گرنگترین هۆکاری بەرزبوونەوەی هەڵاوسان لە جیهاندا بووە. بە پێی ئامارەکان، ژمارەی ئەو وڵاتانەی کە لە گەڵ هەڵاوسانی 10% یان زیاتردا کێشەیان هەیە، لە 19 وڵاتەوە لە ساڵی 2018 بۆ 82 وڵات لە ساڵی 2022 زیادیکردووە. ئەم پرسە بە تایبەتی لە نێو وڵاتانی ئەورووپیدا بەدیکراوە کە زیاتر کاریگەری شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیایان لە سەر بووە./.
