بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران وەک یەکەم مۆزەخانەی فەرمی و مۆزەخانەی دایک لەم وڵاتە، لە ڕوبەرێکی 18 هەزار مەتری چوارگۆشەیی کراوەتەوە و دوو بەشی ئێرانی کۆن و سەردەمی ئیسلامی لە خۆ دەگرێت. زیاتر لە 300 هەزار ئاسەوار لە سەردەمە جیاوازە مێژووییەکان لەم مۆزەخانەدا نمایش کراون.
مێژووی مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران
ئەگەرچی بیرۆکەی کردنەوەی مۆزەخانەیەک لە ئێران لە دەستپێکی سەردەمی مەشروتیەت لە لایەن کەسێکەوە بە ناوی سەنیع دەوڵە گەڵاڵە کراوە، بەڵام بیرۆکەکە لەو سەردەمەدا جێبەجێ نەکرا تا ئەوەی کە لە سەردەمی ئەحمەد شای قاجاڕ بە هەوڵی کەسێک بە ناوی مورتەزاخان مومتاز مەمالیک، وەزیری ڕۆشنبیری ئەو کاتە، کۆمەڵە ئاسەوارێکی کۆن و مێژوویی کۆکرایەوە و لە یەکێک لە ژوورەکانی خوێندنگەی دارئەلفنون بە ناوی مۆزەخانەی نیشتمانی دانرا. پاشان لە سەردەمی پەهلەوی یەکەم لە ساڵی 1304 ی کۆچی هەتاوی مۆزەخانەی نیشتمانی بۆ تەلاری ئاوێنە لە بینای مەسعودیەی گۆڕەپانی بەهارستان گوازرایەوە.
لە ساڵی 1306 ئەنجومەنی شورای نیشتمانی ئەو کاتە موڵەتێکی فەرەنسییەکانی بۆ گەڕان بە شوێن ئاسەوارە کۆن و مێژووییەکانی ناوخۆی ئێراندا هەڵوەشاندەوە و لە بەرامبەر ئەمەش تەنیا موڵەتی گەڕان لە ناوچەی شوش بەوان درا و حکومەتی ئەو کاتەش کردنەوەی مۆزەخانە و کتێبخانەیەکی لە ئەستۆ گرت کە تا پێنج ساڵ بەڕێوەبردنی بە کەسێکی فەرەنسی درا و بەڵێنی ئەوەی بە پاریس دا کە ئەو کەسە بۆ سێ خولی پێنج ساڵە لە پۆستەکەیدا بمێنێتەوە. هەر بۆیە لەو ساڵەدا ئاندرە گدار ئەندازیاری ناسراوی فەرەنسی هاتە ئێران و درووستکردنی مۆزەخانەی نیشتمانی یان لە ڕاستیدا مۆزەخانەی ئێرانی کۆنی لە بەشی ڕۆژئاوای گۆڕەپانی مەشق بە هاوکاری دوو ئەندازیاری ئێرانی بە ناوەکانی حاجی عەباس عەلی مێعمار باشی و موراد تەورێزی لە ساڵی 1312 دەستپێکرد.
سەبارەت بە ناوی ئەم مۆزەخانەش باشترە بزانن کە یەکەم مۆزەخانە لە ئێران، مۆزەخانەی نیشتمانی و پاشان ناوی مۆزەخانەی مەعاریف بووە کە پاش کردنەوەی لەم بینایە کرایە مۆزەخانەی ئێرانی کۆن و تا ساڵی 1375 ی کۆچی هەتاوی هەر بەو ناوە مایەوە و لەو ساڵەدا بە کردنەوەی مۆزەخانەی سەردەمی ئیسلامی، ناوەکەی بۆ مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران گۆڕا.
مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران لە کوێیە؟
کۆمەڵەی مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران لە شاری تارانە و بە یەکێک لە شوێنە سەرنجڕاکێش و جوانەکانی پایتەختی ئێران هەژمار دەکرێت. ئەم مۆزەخانەیە کەوتووەتە نزیک شەقامی 30 ی پوشپەڕ و لە بەشی ڕۆژئاوای شەقامی نەتەوە یەکگرتووەکان، باکوری شەقامی ئیمام خومەینی یان سوپای پێشوو و لە بەشی ڕۆژئاوای وەزارەتی دەرەوەی ئێراندایە.
مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران چەند بەش لە خۆ دەگرێت؟
مۆزەخانەی ئێرانی کۆن
درووستکردنی مۆزەخانەی ئێرانی کۆن لە ساڵی 1312 بۆ ماوەی 4 ساڵ و لە 4 قۆناغدا دەستیپێکرد، ئاندرە گدار شوێنێکی لە نزیک شەقامی 30 پوشپەڕ یان قەوام سەڵتەنە بۆ کردنەوەی ئەو مۆزەخانەیە دەستنیشان کرد. ناوبراو لە کردنەوەی مۆزەخانەکەدا بە تایبەت لە دەروازەکەی کەڵکی لە کۆشکی ساسانی تیسفون و تاقی کەسرا وەرگرتووە و بە تایبەت بڵێین کە کەڵکی لە شێوازی بیناسازی ئێرانی وەرگرتووە.
لە دوو بەشی دەروازەکەشەوە دوو بینای دوو نهۆمی هەیە کە بۆ کتێبخانە، کردنەوەی پێشانگاکان و بەڕێوەچوونی کۆنفرانسەکانە. لە سەر دەروازەکەش بەردەنووسێک هەیە کە شیعرێکی شاعیری بەناوبانگی ئێرانی بە ناوی مەلیک شوعەرای بەهار بە نووسینی ئەمیر کتێب مەلیک کەلامی پێوە دەبینرێت.
ئاسەوارەکانی نێو مۆزەخانەی نیشتمانی ئێران لە سەردەمی کۆنەوە بە ناوی پارینە سەنگی تا سەردەمی ساسانییەکان لە دوو بەشی پێش مێژوو و سەردەمی مێژوویی ئێران و لە دوو نهۆمدا نمایش کراون.
نهۆمی دووەم: سەردەمی پێش مێژوو
بۆ بینینی ئاسەوارەکانی ئەم بەشە دەبێت سەردانی نهۆمی دووەم بکەن، لەم بەشەدا کۆنترین ئاسەوار و کەلوپەلی کۆنترین سەردەمی ژیانی مرۆڤایەتی یان سەردەمی پارینە سەنگی تا کۆتایی هەزارەی چوارەمی پێش زائین، واتە لە کۆنترین سەردەمەوە دەبینن.
نهۆمی یەکەم: سەردەمی مێژوویی
پاش دیتنی ئاسەوارەکانی سەردەمی پێش مێژوو، لە نهۆمی یەکەمدا جیهانێکی مێژوویی و شارستانیەت و لە ڕاستیدا سەردەمی مێژوویی دەبینن. لەم نهۆمەدا ئاسەوارەکانی کۆتایی هەزارەی چوارەمی پێش زائین واتە دەستپێکی بەکارهێنانی نووسین تا کۆتایی سەردەمی ساسانییەکان نمایش کراوە.
مۆزەخانەی ئاسەوار ناسی و هونەری ئیسلامی
مۆزەخانەی سەردەمی ئیسلامی لە ساڵی 1322 ی کۆچی هەتاوی لە لایەن ئەوژەن ئافتاندیلیان هاوکاری ئاندرە گدار وەک مۆزەخانەی مرۆڤ ناسی دیزاینی بۆ کرابوو بەڵام لە ساڵی 1332 بۆ ئیش و کاری کارگێڕی و پێشانگای کاتی و بەڕێوەچوونی کۆڕ و کۆنفرانسەکان کەڵکی لێ وەرگیرا. هەر بۆیە کۆمەڵە ئاسەواری تایبەت بە هونەری ئیسلامی لە نهۆمی دووەمی مۆزەخانەی نیشتمانی ئێرانی کۆن نمایش کرا کە ساڵانی دواتر بە پێی گرنگیی ئەم سەردەمە، بڕیار درا کە مۆزەخانەیەکی سەربەخۆ بکرێتەوە، هەر بۆیە پاش گۆڕانکاری لە بیناکە و گواستنەوەی ئاسەوارەکان، مۆزەخانەی سەردەمی ئیسلامی لە ساڵی 1375 ی کۆچی هەتاوی بە فەرمی کرایەوە.
دیسانەوە لە ساڵی 1380 ی کۆچی هەتاوی بەدواوە و بە مەبەستی چاکسازی و تەواوکردنی بیناکان و پێداچوونەوە بە سەر شێوازی نمایشکردنی ئاسەوارەکان، ئەم مۆزەخانەیە داخرا و لە ساڵی 1394 ی کۆچی هەتاوی کرایەوە. دیزاین و پلانی مۆزەخانەی سەردەمی ئیسلامی لە دیزاینی کۆشکی ساسانی لە بیشاپور کەڵکی وەرگرتووە. ئەم مۆزەخانەیە لە سێ نهۆمدا بە ڕوبەری 4 هەزار مەتری چوارگۆشە لە تەنیشت مۆزەخانەی ئێرانی کۆندایە و بە یەکێک لە شوێنە گەشتیارییەکانی دیکەی تاران دادەنرێت.
لە نهۆمی دووەمیدا ئاسەوارەکانی تایبەت بە سەرەتای ئیسلام تا سەردەمی ئیلخانییەکان نمایش کراوە. واتە سەرەتای ئیسلام، سەردەمی سەلجوقییەکان و ئیلخانییەکان. بە تایبەت قورئانە مێژوویی و کۆنەکان کە لە سەر پێستی ئاسک نووسراون.
لە نهۆمی یەکەمیشدا ئاسەوارەکانی سەردەمی تەیمورییەکان تا قاجاڕەکان نمایش کراوە. واتە تەیمورییەکان، سەفەوییەکان، ئەفشارییەکان، زەندییەکان و قاجاڕەکان.
تەلاری قورئان
لە نهۆمی یەکەمدا بەشێکی زۆر جوان و گرنگ بە ناوی تەلاری قورئان کراوەتەوە. بەشێک لە قورئانەکانی ئەم مۆزەخانەیە پەیوەندیی بە سەدە سەرەتاییەکانی ئیسلامەوە هەیە کە زیاتر لە سەر پێستی ئاسک نووسراون.
لە بەشی ناوەڕاستی ئەم تەلارەش لاپەڕەیەک لە قورئانی گەورە و پڕبایەخ بە نووسینی بایسونقور میرزا نمایش کراوە کە نادر شای ئەفشار لە شاری هەراتەوە بۆ قوچانی هێناوە و لە شەڕەکانی بە ئامانجی پاراستنی سەربازەکانی لە پێشەوە دەیهێنا. بەشێک لە لاپەڕەکانی ئەم قورئانە لە ئاڵۆزییەکانی تایبەت بە سەردەمی نادرشا بە هۆی ئاگرەوە سووتاوە و بەشێکی دیکەی لاپەڕەکانی لە مۆزەخانەکانی دیکەدا هەڵگیراون.
ئەم کۆمەڵە مۆزەخانەیە شوێنێکە کە بەردەوام لە لایەن گەشتیارانی ناوخۆیی و بیانییەوە لە تارانی پایتەختی ئێران سەردانی دەکرێت و بێگومان زانیارییەکی زۆر لە سەردەمە جیاجیاکانی مێژوو بەوان دەبەخشێت./.
