بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، ڕژێمی بەعسی عێراق بە درێژایی هەشت ساڵی شەڕی سەپێندراو، چەکی کیمیایی لە دژی هێزە سەربازییەکان و خەڵکی مەدەنی ئێران بەکارهێنا. ئەم هێرشانە لە سەرەتا تا کۆتایی شەڕەکە بەردەوام بوون و لە ماوەی پێنج ساڵی کۆتایی شەڕەکە چڕی و پانتاییان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد. لەم هێرشانەدا گازی خەردەڵ، سارین، تابون و ڤی ئێکس بەکارهێنران و لە نێویاندا بۆ یەکەمجار هەندێک مادەی کیمیایی لەوانەش مادەی دەمار لە دژی ئێران بەکارهێنران.
لوتکەی ئەم هێرشانە دەتوانین بە بۆردومانی کیمیاوی شاری سەردەشت لە ٧ی خاکەلێوەی ١٣٦٦ هەژمار بکرێن کە بەروارەکە وەک ڕۆژی نیشتمانیی بەرەنگاربوونەوەی چەکی کیمیایی و میکرۆبی لە وڵاتەکەماندا ناونراوە. لە کاتی کیمیابارانی ڕژێمی بەعسی عێراق بۆ سەر شاری سەردەشت، کارەساتی مرۆیی زۆر ڕوویدا و لانیکەم ١٣٠ کەس شەهید بوون و زیاتر لە ٨ هەزار کەسیش کیمیاباران بوون.
لەو نێوەندەدا وڵاتانی ڕۆژئاوا، بەتایبەت ئەڵمانیا، هۆڵەندا، بەریتانیا، فەرەنسا و ئەمریکا ڕۆڵی سەرەکییان لە بەرنامەی چەکی کیمیایی عێراقدا بینی. حکومەت و تاک و پیشەسازی و کۆمپانیاکانی دابینکردنی پێشەکی چەکی کیمیایی لە وڵاتانی ڕۆژئاواوە بوون، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی کە پێشتر باسمان کرد. بەتایبەت کە زیاتر لە ٨٠ کۆمپانیای ئەڵمانیا و ٢٤ کۆمپانیای ئەمریکی و ١٠ کۆمپانیای فەرەنسی لە نزیکەوە کاریان لە گەڵ بەرنامەی کیمیایی ڕژێمی عێراق کردووە.
هەروەها وڵاتانی ڕۆژئاوا یارمەتی عێراقیان دا لە توخمەکانی تری زنجیرەی بەرهەمهێنانی چەکی کیمیاوی ڕژێمی بەعس، لەوانە کۆمپانیاکانی گواستنەوەی زانیاری لە سەر دروستکردنی چەکی کیمیایی، کەرەستەی دروستکردنی چەک، ژێرخانی بەرهەمهێنان، پرۆژێکتایلی چەک و ڕاوێژکاران سەبارەت بە چۆنیەتی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی.
بنەمای یاسایی بۆ بەکارهێنانی چەکی کیمیایی
بەکارهێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیایی دژ بە ئێران لە لایەن ڕژێمی عێراقەوە بە پاڵپشتی وڵاتانی ڕۆژئاوا ئەنجامدرا، هاوکات یاسا نێودەوڵەتییەکانی مرۆیی و چەکداماڵین، لەوانەش کۆنفرانسەکانی لاهای ساڵی 1907 و پرۆتۆکۆلی جنێڤ لە ساڵی 1925 کە بەکارهێنانی گازی ژەهراوی، خنکێنەر، ژەهراوی، گاز و شێوازەکانی تری شەڕی بایۆلۆجی و بەکارهێنانی ئەم چینە چەکی ژەهراوییان قەدەغە کردووە و حکومەتی عێراقیش لە ساڵی ١٩٣٠ پەیوەندی بە پرۆتۆکۆڵی جنێڤی ١٩٢٥ەوە کرد و ساڵێک پێش ئەوە ئێران بوو بە ئەندام.
سەرەڕای ئەوەی کە بەکارهێنانی چەکی ژەهراوی لە پرۆتۆکۆڵی ساڵی ١٩٢٥دا قەدەغە کرابوو، بەڵام هیچ قەدەغەیەک بۆ بەرپەرچدانەوە و تۆڵەسەندنەوە نەبوو، ئێرانیش بە هۆی بنەما مرۆیی و ئیسلامییەکانەوە دەستبەرداری مافی بەرپەرچدانەوەی بوو.
ئەو کارەساتانەی کە بەهۆی بەکارهێنانی بەربڵاوی چەکی کیمیایی دژ بە ئێران درووست دەبن، یەکێکە لە کاتالیزەرە سەرەکییەکانی ڕازیکردنی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ داڕشتنی ڕێککەوتننامەیەکی یاسایی پابەندکەر بۆ قەدەغەکردنی هەمەلایەنەی بەرهەمهێنان؛ پەرەپێدان و لێکۆڵینەوە و کۆکردنەوە و گواستنەوە و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی ئەنجامدرا و دواجار ڕێککەوتننامەی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی وەک گشتگیرترین ڕێککەوتننامەی فرەلایەنە واژۆکرا و دوای دوو دەیە دانوستانی چڕ و پڕ لە پاریس لە ساڵی ١٩٩٣ و لە ساڵی ١٩٩٧ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. لە ئێستادا ڕژێمی زایۆنیستی و میسر لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی کۆریای باکور و باشوری سودان نەچوونەتە نێو کۆنوانسیۆنەکەوە.
کۆماری ئیسلامی ئێران لە سەرەتای دانوستانەکانی پەیوەندیدار بە داڕشتنی کۆنوانسیۆنی چەکی کیمیایی لە جنێڤ و هەروەها لە کۆمیسیۆنی ئامادەکاریی خۆیدا یەکێک لە چالاکترین وڵاتانی ئەندام بووە. ئێران لە ساڵی ١٩٩٧ بە ڕەزامەندی پەرلەمان (١٢/٨/١٣٧٦) پەیوەندی بە کۆنوانسیۆنەکەوە کرد و لە سەرەتاوە هەمیشە ئەندامی ئەنجومەنی جێبەجێکاری ڕێکخراوەکە بووە و ئامادەیی کارا و کاریگەرانەی هەبووە لە دانوستانەکان و هەموو وتووێژەکانی ڕێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی.
بە پێی دەستپێشخەری ئێران، بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی جێبەجێکاری ڕێکخراوەکە، بەڕێوبەری گشتی ڕێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی پابەند بووە بە بڵاوکردنەوەی بەیاننامەیەک بۆ دەربڕینی هاوسۆزی لە گەڵ قوربانیان و لێقەوماوانی کیمیابارانی سەردەشت و هەموو ساڵێک یادی ئەو کارەساتە دەکرێتەوە لە سەر گۆڕی شەهیدەکانی.
بە پێی پێشنیاری ئێران و ڕەزامەندی وڵاتانی ئەندامی ڕێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی، تۆڕی پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ قوربانیانی چەکی کیمیایی دامەزرا. لە سەر بنەمای ئەم بڕیارە، سکرتاریەتی تەکنیکی پابەند کراوە بە دامەزراندنی تۆڕێکی پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ قوربانییەکان و دروستکردنی سندوقێکی متمانە، بەشدارییە خۆبەخشەکانی پەیوەست بەوەوە، بۆ دامەزراندنی پەیوەندی بەردەوام لە نێوان ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوچەیی و ناحکومییەکانی پەیوەست بە قوربانییەکان.
کۆماری ئیسلامی ئێران بە زیاتر لە 10 هەزار شەهید و 107 هەزار برینداری کیمیایی لە سەردەمی هاوچەرخدا گەورەترین قوربانی چەکی کیمیاییە و سەردەشت یەکەم شاری نیشتەجێبوونە لە جیهاندا کە ببێتە ئامانجی کیمیاباران. سیاسەتی کۆماری ئیسلامی ئێرانیش ئەوەیە کە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دوور بێت لە هەر چەکێکی قەدەغەکراو و کۆمەڵکوژ./.
