بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، ئەمانەی خوارەوە دەبنە هۆی کەمبوونەوەی یادەوەریمان بە تێپەڕبوونی کات:
بێ خەوی
یەکەم: زەحمەتە شتەکان لەبیر بکەیت کاتێک نەخەویت. دووەم: خەوتن پەیوەندی نێوان خانەکانی مێشک بەهێز دەکات کە یارمەتیت دەدات بژاردەی جیاواز لەبیرت بێت لە درێژخایەندا. سێیەم: کاتێک مێشکت لە کەم خەوی سەرگەردان دەبێت، لە پلەی یەکەمدا دروستکردنی یادەوەری قورسترە. “پاک و خاوێنی خەو”ی باش دەتوانێت یارمەتیت بدات یادەوەرییەکی باشترت هەبێت. 8 کاتژمێر بخەو، ڕۆژانە وەرزش بکە، پابەندبە بە خشتەی خەوتنی ڕێکوپێکەوە، دوور بکەوەرەوە لە کافاین لە درەنگانی ڕۆژدا.
دەرمان
ئەو دەرمانانەی کە ئارامت دەکەنەوە، وەک حەبی خەو و هێورکەرەوە، دەتوانن بیرەوەریت تێکبدەن، وەک ئەوەی ڕەنگە خەیاڵت پێیدا بێت. بەڵام دەرمانی پەستانی خوێن و دژە هیستامین و دژە خەمۆکیش لەوانەیە یادەوەریمان لاواز بکات. هەروەها، ڕەنگە کاردانەوەت جیاواز بێت لە کەسانی تر بەرامبەر بە هەمان حەب یان تێکەڵەی حەبەکان. لەکاتی دەستپێکردنی دەرمانێکی نوێدا، هەر کێشەیەک لە بیرەوەریدا بە پزیشکەکەت بڵێ. لەوانەیە بتوانن ژەمە دەرمانەکە ڕێکبخەن یان بەدیلێکی گونجاو بنووسن.
شەکرە
ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە زیاتر تووشی کێشەی بیرەوەری دەبن، لەوانەش نەخۆشی بیرچوونەوە. بەرزبوونەوەی شەکری خوێن لەوانەیە زیان بە بۆرییە بچووکەکانی خوێن بگەیەنێت کە پێیان دەوترێت موولوولە لە مێشکدا، یان بەرزبوونەوەی ئەنسۆلین زیان بە خانەکانی مێشک بگەیەنێت. زانایان بەردەوامن لە لێکۆڵینەوە لەم بابەتە. ئەگەر هەوڵ بدەیت بە دەرمان و وەرزشکردن و خۆراکی تەندروست ڕێگری لە نەخۆشی شەکرە بکەیت یان لانیکەم کۆنتڕۆڵی بکەیت، لەوانەیە بتوانیت ئەم لەدەستدانی بیرەوەرییە بە هەمان شێوە کۆنتڕۆڵ بکەیت.
تەمەن
یادەوەری لەگەڵ تەمەندا تێکدەچێت. کاتێک پیربوون دەست دەکات بە ڕێگریکردن لە ژیانی ڕۆژانە، پزیشکان پێی دەڵێن نەخۆشی بیرچوونەوە. ژمارەی ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بوون، کە باوترین جۆری نەخۆشی بیرچوونەوەیە، لە دوای تەمەنی ٦٥ ساڵیدا هەر ٥ ساڵ جارێک دوو هێندە زیاد دەکات. جینەکانت ڕۆڵیان هەیە لەوەی بۆچی ئەمە ڕوودەدات، بەڵام ڕەنگە شتەکانی وەک خۆراک و وەرزشکردن و ژیانی کۆمەڵایەتی و حاڵەتەکانی وەک شەکرە و بەرزی پەستانی خوێن و نەخۆشییەکانی دڵیش ڕۆڵیان هەبێت.
جەڵتە
جەڵتەی مێشک ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە مێشکت ڕادەگرێت. دوای ئەوە شانەکانی مێشک تێکدەچن دەتوانن بیرکردنەوە، قسەکردن، بیرهێنانەوە، یان گرنگیدان قورس بکەن، ئەمەش پێی دەوترێت خەمۆکی خوێنبەرەکان. هەروەها ئەم حاڵەتە دەتوانێت بە زنجیرەیەک لێدانی بچووک بە تێپەڕبوونی کات ڕووبدات. هەروەها ئەو شتانەی کە ئەگەری تووشبوون بە جەڵتەی مێشک زیاد دەکەن، وەک بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن، نەخۆشییەکانی دڵ، جگەرەکێشان، لەوانەیە ببنە هۆی ئەم جۆرە نەخۆشییە لەبیرچوونەوە. ئەگەر پێت وایە جەڵتەی مێشکت هەیە، خێرا لەبیرت بێت: دابەزینی دەموچاو، لاوازبوونی قۆڵ، کێشەی قسەکردن.
جگەرەکێشان
پێدەچێت جگەرەکێشان ئەو بەشانەی مێشک بچووک بکاتەوە کە یارمەتیت دەدەن بیرکردنەوە و بیرهێنانەوەی شتەکان. هەروەها ئەگەری تووشبوونت بە نەخۆشی بیرچوونەوە زیاد دەکات، لەوانەیە لەبەر ئەوەی خراپ بێت بۆ خوێنبەرەکانت، بە دڵنیاییەوە ئەگەری تووشبوونت بە جەڵتەی مێشک زیاد دەکات، کە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە مێشک و دەبێتە هۆی تووشبوون بە خەمۆکی بۆرییەکانی خوێن. ئەگەر جگەرە دەکێشیت و دەتەوێت واز لە جگەرە بهێنیت، لەگەڵ پزیشکەکەت یان پسپۆڕی تەندروستی دەروونی قسە بکە.
نەخۆشی دڵ
پلاکی لە خوێنبەرەکانتدا کۆدەبێتەوە و ڕۆیشتنی خوێن بۆ مێشکت و ئەندامەکانی تر خاو دەکاتەوە؛ ئەم نەخۆشیە پێی دەوترێت ڕەقبوونی خوێنبەرەکان. ئەم نەخۆشیە دەتوانێت بیرکردنەوەیەکی ڕوون و بیرهێنانەوەی شتەکان قورستر بکات. هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی جەڵتەی دڵ یان جەڵتەی مێشک، کە هەردووکیان ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی بیرچوونەوە زیاد دەکەن. تەنانەت ئەگەر هێشتا نەخۆشی دڵت نەبێت، هۆکارە ئەگەرییەکان – جگەرەکێشان، شەکرە، بەرزی پەستانی خوێن – ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی بیرچوونەوە زیاتر دەکەن.
بەرزی پەستانی خوێن
بەرزی پەستانی خوێن ئەگەری تووشبوون بە کێشەکانی بیرەوەری زیاد دەکات، لەوانەش نەخۆشی بیرچوونەوە، هەروەها ئەگەری زیانگەیاندن بە بۆرییە بچووکەکانی خوێن لە مێشکتدا زیاترە. هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی حاڵەتەکانی تری وەک جەڵتەی مێشک کە دەبێتە هۆی نەخۆشی بیرچوونەوە. پێدەچێت ئەو کەسانەی پەستانی خوێنیان بە ڕێجیم و وەرزش و دەرمان کۆنتڕۆڵ بکەن، بتوانن ئەم دابەزینەی مێشک خاو بکەنەوە یان ڕێگری بکەن.
خەمۆکی و دڵەڕاوکێ
ئەگەر دڵەڕاوکێ یان خەمۆکیت، زۆرجار قورسترە بۆت کە تەرکیز بکەیت یان بژاردەی جیاواز لەبیرت بێت. جگە لەوەش ئەگەری تووشبوونت بە نەخۆشی بیرچوونەوەش زیاترە، هەرچەندە زانایان هێشتا بە تەواوی نازانن بۆچی ئەمە ڕوودەدات. ئەگەر دڵەڕاوکێ یان خەمۆکی ڕێگریت لێدەکات لە چێژوەرگرتن لە ژیانی ئاسایی ڕۆژانەت یان بیر لە زیانگەیاندن بە خۆت دەکەیتەوە، لەگەڵ پزیشکەکەت یان چارەسەرکەرەکەت قسە بکە. چارەسەر و دەرمان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
برینی سەر
برینداربوونی سەر (برینی مێشکی زەبراوی) دەتوانێت کاریگەری لەسەر بیرەوەری کورتخایەن هەبێت. لەوانەیە کاتەکانت لەبیر بکەیت یان دڵنیا نەبیت لەوەی کە پێشتر لە ڕۆژەکەدا چیت کردووە. پشوودان و دەرمان و چاکسازی پزیشکی دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ چاکبوونەوە. دووبارە لێدانی نۆگینەکەت وەک بۆکسێن یان تۆپی پێ، مەترسی تووشبوونت بە نەخۆشی بیرچوونەوە لە دواتردا زیاد دەکات. ئەگەر بەر سەرت کەوت و دواتر بێهۆش بوویت یان بینینەکەت کاڵ بوو، یان هەستت کرد سەرت سووک بوو، یان سەرت سووک بوو، یان سکچوونت هەبوو، بچۆ بۆ نەخۆشخانە.
قەڵەوی
ئەگەر لە تەمەنی ناوەڕاستدا ڕێژەی بارستەی جەستەت (BMI) لە سەرووی 30 ساڵییەوە بوو، ئەوا ئەگەری تووشبوونت بە نەخۆشی بیرچوونەوە زیاد دەبێت لەگەڵ تەمەنی تەمەنتدا، هەروەها کێشانی کیلۆ زیادە لە هەر کاتێکدا ئەگەری تووشبوونت بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات، ئەمەش هەندێکجار دەبێتە هۆی تێکچوونی مێشک و کێشەی بیرەوەری . وا دەبی دەتوانیت بە شێوەی ئۆنلاین BMI بە باڵا و کێشت حیساب بکەیت. لەگەڵ پزیشکەکەت قسە بکە دەربارەی کێشی ئایدیاڵت. لەوانەیە بتوانیت بە ڕێجیمێکی تەندروست و وەرزشی بەردەوام بتوانیت بارودۆخەکەت باشتر بکەیت.
وەرزشنەکردن
وەرزشکردنی بەردەوام مەترسی تێکچوونی مێشک و کێشەی بیرەوەری و نەخۆشی بیرچوونەوە کەمدەکاتەوە. هەروەها پێدەچێت کارکردنی مێشک باشتر بکات لەو کەسانەی کە پێشتر تووشی نەخۆشی بیرچوونەوە بوون. پێویست ناکات بچیتە دەرەوە و ماراسۆنێک ڕابکەیت یان دەست بە یاری هەڵدانی چەقۆ بکەیت. تەنها بچۆرە دەرەوە و زۆربەی ڕۆژەکانی هەفتە بۆ ماوەی ٣٠ خولەک بە پێ بڕۆن، مەلە بکەن، یان تەنانەت سەما بکەن.
ڕێجیمێکی خەراپ
خۆراکی ناتەندروست دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی کێشەی مێشک، لەوانە کێشەی بیرەوەری و بیرچوونەوە. هەر بۆیە ڕێجیمێکی تەندروست لە دەریای ناوەڕاست بۆ مێشکت باشە، هەروەها. یارمەتی دانەوێڵەی تەواو و میوە و سەوزە و ماسی و گوێز و زەیتی زەیتون و چەورییە تەندروستەکانی تری وەک ئەڤۆگادۆ دەدات و کەمترین گۆشتی سوور دەکات./.
