بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، تایبەتمەندییەکانی کرماشان وایکردووە کە سەردانیکردنی ببێتە ئەزموونێکی نوێ و شیرین بۆ گەشتیاران. لە شاری کرماشان و قەزاکانی سەر بەم پارێزگایە چەندین شوێنی دڵڕفێنی گەشتیاری بوونی هەیە کە لێرەدا ئاماژەیان پێدەدرێت.
سەرەتا ئاوڕێک لە مێژووی کرماشان دەدەینەوە کە ئەم پارێزگایە لە سەردەمی ساسانییەکانەوە وەک دووەم پایتەخت و شوێنی حەوانەوەی پاشاکان بووە، لە سەردەمی پاش ئیسلامیش حکومەتەکانی حەسنوەیان و بەنی عەیاران لە کرماشان دەسەڵاتیان گرتەدەست. گۆڕانکارییەکی زۆری سیاسی لە کرماشان ڕوویداوە و ئەمەش خۆی هۆکاری چەندین گۆڕانکاری دیکە بووە، بە جۆرێک کە لە سەردەمی شەڕی جیهانی یەکەم و دووەم لە لایەن هێزەکانی بەریتانیا و ڕووسیاوە داگیر کراوە و بە پێچەوانەی ڕاگەیاندنی سیاسەتی بێلایەنی ئێرانی ئەو سەردەمە، کرماشان لەو ڕووداوانەدا زیانی پێگەیشت.
ئەم پارێزگایە دیسانەوە لە شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق تووشی زیانێکی زۆر بوو. شاری کرماشان لە قۆناغە جیاجیا مێژووییەکاندا چەندین جار ناوەکەی گۆڕدراوە و ئەم شارە بە ناوەکانی وەک کامبادن، کارمیشین، کرمینشان و باختەران ناسراو بووە.
شوێنە گەشتیارییەکان
لە درێژەدا ئاماژە بە چەندین شوێنی گەشتیاری پارێزگای کرماشان دەدرێت:
تاقوەسان
سەدەی سێهەمی زایینی بوو کە پاشای ساسانییەکان بڕیاریدا یەکێک لە ناوچە گرنگەکانی شارەکە هەڵبژێرێت بە ناوی کەوانە بەستام بۆ ئەوەی نووسراوەکانی سەردەمی دەسەڵاتەکەی لەسەر دیوارەکانی هەڵکەنێت. هۆکاری هەڵبژاردنی ئەم ناوچەیە شوێنی جوگرافییەکەی بوو چونکە لە سەر ڕێگای ئاورێشم بوو و سروشتەکەی پاک و خاوێنی و جوان بوو.
نەخشێنراو و تابلۆکانی تاقوەسان باس لە چەند قۆناغێکی تاجە گوڵینەی پاشاکانی ساسانی دەکەن .لەم کەوانەدا وێنەی نیگارکێشان، مۆسیقاژەنەکان، دیمەنی ڕاوکردنی پاشاکان، سەربازی زرێپۆشەکان و نووسینەکان بە زمانی پەهلەوی دەبینن. تاقوەسان لە دوو کەوانەی بچووک و گەورە پێکهاتووە و لە چەقۆی بەردی کەوانە بچووکەکەدا وێنەی شاپوری دووەم و سێیەم و قسەکانیان دەبینرێت .جگە لە تاقوەسان و نووسراوەکانی، کانیاوێک لە بەردەم تاقوەسان یەکێکە لە دیمەنەکانی کرماشان کە بە درێژایی سەدەکان هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتووە و بەردەوامە لە کوڵان و دیمەنێکی ناوازەی بۆ ئەم ناوچەیە دروستکردووە.
بێستوون
یەکێک لەو شوێنەوارە مێژووییانەی کە بە دووری ٣٠ کیلۆمەتر لە کرماشانەوە هەڵکەوتووە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر، بێستوونە .لە سەردەمی بەردی کۆندا ئەم بینایە شوێنێک بووە بۆ ڕاوکردنی ئاژەڵ و ژیانی مرۆڤە سەرەتاییەکان لە ناو ئەشکەوت و بەردەکاندا . بێگومان لە قۆناغە مێژووییە جیاوازەکاندا چەندین جار گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە.
زۆرێک لە شوێنە سەرنجڕاکێشەکانی کرماشان لە کۆمەڵگەی بێستوون هەڵکەوتوون .ئەم کۆمەڵە شوێنە مێژووییانەی وەک پەیکەری هێرکۆلیس، پردی بێستوون، کاروانسەرای شا عەباس، فەرهاد تەڕەش، مەزارگەی مادی و چەندین دیمەنی دیکەی کرماشان لەخۆدەگرێت. ئەم کۆمەڵەیە لە لیستی میراتی جیهانی یونسکۆ تۆمار کراوە.
دیواری بێستوون بەرزییەکەی ١٣٠٠ مەتر و پانییەکەی ٥٠٠٠ مەتر و بە یەکێک لە تەکنیکیترین دیوارەکان دادەنرێت بۆ سەرکەوتن بە سەر بەرد و بەردەکان لە جیهاندا. بە جۆرێک کە بە ئێڤرێستی بەردەکان لە جیهاندا ناسراوە. جێگای سەرنجە کە بزانین پترۆگلیفەکانی شاخی بیستۆن نەک هەر وەک یەکێک لە دیمەنەکانی کرماشان ناسراون، بەڵکو لە گرینگترین بەڵگەنامە مێژووییەکان دادەنرێن و بە زمانەکانی ئیلامی، ئەکەدی، فارسی کۆن و میخی نووسراون.
پەرستگەی ئاناهیتا
پەرستگەی ئاناهیتا یەکێک بوو لە بینا بەردییەکان و شوێنێک بوو بۆ پەرستنی خوداوەندی ئاو و ئاناهیتا .
ئەم کارە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش مەسیح و لە ڕووی تەمەنەوە ئەم پەرستگەیە لە دوای پەرسپۆلیسەوە باس کراوە .پەرستگەی ئاناهیتا لە سەر گردێک دروستکراوە کە بەرزییەکەی ٣٢ مەتر دەبێت. دیزاین و ئەندازیاری ئێرانی و یۆنانی ئەم پەرستگەیە دەتوانێت سەرسامت بکات.
لە نێو سەرنجڕاکێشییەکانی پەرستگەی ئاناهیتای کرماشان دەتوانین ئاماژە بە چەمی بەردینی ئەو پەرستگەیە بدەین کە ئاوی تێدا دەڕژێت و دەشتی بەرفراوانی کەنگاوەر کە دیمەنێکی نایاب پێشکەش بە گەشتیاران دەکات .ئەگەر بچیتە پەرستگەی ئاناهیتا، لە بیرت نەچێت سەردانی دەشتی کەنگاوەر بکەیت وەک یەکێک لە سەوزترین شوێنە سەرنجڕاکێشەکانی کرماشان.
ئەشکەوتی قۆری قەڵا
ئەشکەوتی قۆری قەڵا یەکێکە لە ئەشکەوتە سەرسوڕهێنەرەکانی ئێران و شوێنە گەشتیارییەکانی کرماشان .ئەم ئەشکەوتە درێژترین ئەشکەوتی ئێرانە و درێژییەکەی ١٢ کم دەبێت. ئەشکەوتی قۆری قەڵا پلەی گەرمی فێنک و پلەکانی گەرما لە هەموو وەرزەکانی ساڵدا لە ١٧ پلە تێناپەڕێت .ئەم ئەشکەوتە دەکەوێتە تەنیشت چیا سەوزەکانی شاهۆ و کەشێکی خۆش بۆ سەردانکەران دابین دەکات .ئەگەر بیر لەوە دەکەیتەوە لە هاویندا سەردانی شوێنە گەشتیارییەکانی کرماشان بکەیت، ئەشکەوتی قۆری قەڵا و سروشتی دەوروبەری شوێنێکی تەواو گونجاوە بۆ گەشتێکی چەند کاتژمێری.
سەراو نیلوفەڕ
ئەگەر دەتەوێت وێنەیەکی ناوازەی شوێنە گەشتیارییەکانی کرماشان بگرێت، سەراو نیلوفەڕ یەکێکە لە باشترین بژاردەکان. لەم سەراوەدا دەتوانیت گوڵەبەڕۆژە و گەڵاکانی سوسنی ئاو ببینیت کە لە ئاوە ڕوونەکە دەردەکەون و ڕووبەرێکی فراوانی دادەپۆشن. ئەم سەراوە بۆ خەڵکی ڕەسەنی کرماشان شوێنێکی تایبەتی هەیە و بەشێکیان پێیان وایە خوسرەو پەرویز گەنجینەیەکی گەورەی لە بنی ئەم دەریاچەیەدا شاردووەتەوە. سەراوی نیلوفەڕ لە نزیک شاری کرماشاندایە.
تەکیەی مەعاونولمولک
ئەم بینایە مێژووەکەی بۆ سەردەمی قاجاڕەکان و بە دیاریکراوی سەردەمی مەشروتە دەگەڕێتەوە و تووشی گۆڕانکارییەکی زۆر بووە و لە ئێستادا وەک شوێنێکی گەشتیاری لە شاری کرماشاندایە. سەرەتا بە ناوی موعینوڕەعایا دەناسرا بەڵام دوای سووتانی لە سەردەمی مەشروتە ناوەکەی گۆڕدرا و بە مەعاونولمولک ناوبانگی دەرکرد.
حەمامی حاجی شەهبازخان
دروستکردنی ئاسەوار و شوێنەوارەکانی ئێستای کرماشان زیاتر لە سەردەمی محەممەد عەلی میرزادا ئەنجام دراوە و حەمامەکەی حاجی شەهبازخانیش یەکێک لەو نموونانەیە .هەرچەندە حەمامی حاجی شەهبازخان بە تەلارسازی یان نیگارکێشانی هاوچەرخ ناتوانرێت وەک یەکێک لە سەرنجڕاکێشییەکانی کرماشان هەژمار بکرێت، بەڵام حەمامی حاجی شەهباز کەشێکی مۆدێرنی هەیە بە بەراورد لە گەڵ زۆرێک لە شوێنە سەرنجڕاکێشەکانی کرماشان.
لەسەر دیوار و سەقفی ئەم حەمامە، دەتوانیت چەندین تەلارسازی و دیکۆرات ببینیت، لە لایەکی دیکەوە لەناو حەمامەکەدا قوبە هەیە کە بە کاشی و تابلۆی دیوار ڕازێنراونەتەوە. لەم بینا مێژووییەدا دەتوانیت هەموو بەشەکانی حەمامێکی تەقلیدی ببینیت، وەک تانکی ئاوی گەرم و سارد، حەمام، ژووری جلگۆڕین.
مزگەوتی عیماددەولە
دیمەنێکی دیکەی کرماشان کە لە سەردەمی قاجارەوە ماوەتەوە، مزگەوتی عیماددەولەیە. ئەم مزگەوتە تەمەنی زیاتر لە سەدەیەکە .لە گەڵ چوونە ناو حەوشەی مزگەوتی عیماددەولە، تەلارسازی ئێرانی و ئیسلامی سەرنجت بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت، سەرجەم پەنجەرەی مزگەوتەکە بە فیروزە و کاشی ڕەنگاوڕەنگ ڕازێنراونەتەوە.
جگە لە تەلارسازی ناوەوە، لە ناوەڕاستی حەوشەی مزگەوتی عیماددەولە حەوزێکی بچوک هەیە کە ئەمەش جوانی ئەم شوێنە پیرۆز و مێژووییە زیاتر دەکات. مزگەوتی عیماددەولە دەکەوێتە نزیک بازاڕی گەورەی کرماشان و دوای سەردانیکردنی ئەم بازاڕە وەک شوێنێکی دیکەی سەرنجڕاکێشی کرماشان لە بازاڕی زەرگەرەوە دەتوانیت بچیتە ناو مزگەوتەکەوە.
بازاڕی مێژوویی
بازاڕی کرماشان یەکێکە لە تونێلە سەرنجڕاکێشەکانی مێژوو و گرنگترین شوێنە گەشتیارییەکانی کرماشان. ڕێڕەوەکان بە کەوانە لێدانەکانەوە کەشوهەوای چەند سەد ساڵێک لەمەوبەر بە بیر دەهێنن .بازاڕی کۆنی کرماشان یەکێک لە گەورەترین بازاڕە داپۆشراوەکانی ئێرانە.
ئەم بازاڕە لە ڕیز و خانووی جیاواز پێکدێت وەک بازاڕی مسسازان، بازاڕی ئاڵتون، بازاڕی تۆپخانە، بازاڕی تورکەکان، بازاڕی کیلیمس، بازاڕی بانکدارەکان، بازاڕ و بازاڕی چال حەسەنخان. ئەگەر بە دوای یەکێک لە ناوچە دیمەندارەکانی کرماشاندا دەگەڕێیت کە هاوکات لە گەڵ تەماشاکردندا چێژ لە بازاڕکردن و کات بەسەربردن وەربگریت، بازاڕی کۆنی ئەم شارە دەبێتە یەکێک لە دیمەنەکانی کرماشان بۆ تۆ.
خواردنە ناسراوەکان
کرماشان دەریایەکی فراوانە لە دیمەن و شتگەلێک کە دەبێ تام بکرێت، هەریەکەیان یادەوەرییەکی ناوازە لە مێشکتدا بەجێدەهێڵێت .یەکێک لە بەشە بەتامەکانی سەفەرکردن بۆ کرماشان، تامکردنی خواردنە ناوخۆییەکانی ئەم ناوچەیە کە بە شێوازی خۆیان تایبەت و پاکن.
یەکێک لە یەکەم شوێنەکانی کرماشان کە سەردانی دەکرێت، تاقوەسانە؛ چونکە لەم ناوچەیەدا دەتوانیت چێژ لە دەندە کەبابی بە تام وەربگریت لە چێشتخانەکانی نزیک. جگە لە دەندە کەبابی بەناوبانگی کرماشان، خواردنەکانی وەک خۆرشتی خەڵاڵ، دەست پێچ و ئاش تەرخێنە ناوبانگێکی زۆریان لای خەڵک هەیە./.
