بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، ئەم کاروانسەرایە کەوتووەتە نزیک کۆمەڵەی مێژوویی قوتبەدین حەیدەر کە لە لایەن حاجی محەممەد ئیبراهیم تەبەسی لە بازرگانە ناسراوەکانی سەردەمی قاجاڕ و لە کۆتایی ئەو سەردەمە بینا نراوە. کاروانسەرای تەبەسی لە ڕووی بیناسازییەوە چەندین تایبەتمەندی گرنگی هەیە.
ئاشنایەتی لە گەڵ کاروانسەرای تەبەسی
تۆربەت حەیدەرییە یەکێکە لە شارە مێژووییەکانی پارێزگای خوراسانی ڕەزەوی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش ئیسلام.
دەگوترێ ناوی ئەم شارە لە ناوی عیرفانی “قوتبەدین حەیدەر” وەرگیراوە کە لە سەدەی نۆی کۆچی بەدواوە حوکمڕانی ئەو ناوچەیەی کردووە کە پێش ئەو ناوچەیە پێی دەگوترا پارێزگای زەوا.
تۆربەت حەیدەریە بە گشتی بە زەعفەران یان ئاوریشم ناسراوە، چونکە یەکەم جەمسەری بەرهەمهێنانی زەعفەران لە جیهاندا و پایتەختی ئاوریشمی ئێرانە.
بەو پێیەی ئەم شارە دەکەوێتە سەر ڕێگای مەشهەد، ساڵانە گەشتیارێکی زۆر سەردانی دەکات.
جگە لە زەعفەران و ئاوریشم، تۆربێت حەیدەریە بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی و پاشخانی مێژووییەوە چەندین شوێنەوار و دیمەنی سروشتی و مێژوویی هەیە.
کاروانسەرای تەبەسی کە بە حاج محەممەد ئیبراهیم تەبەسی ناسراوە، یەکێکە لەو شوێنانەی کە دەبێت لە تۆربەت حەیدەریە ببینرێت و دەکەوێتە پارێزگای خوراسانی ڕەزەوی.
ئەم کاروانسەرایە کە ناوی (رەبات)ە، یەکێکە لەو باڵەخانانەی کە لە تەنیشت گڵکۆی قوتبەدین حەیدەرەوە دروستکراوە.
ئەم ئاسەوارە مێژووییە لە ١٩ی ئازاری ساڵی ١٣٨٠ بە ژمارە ٤٨٠٢ وەک شوێنێکی نیشتمانی تۆمارکراوە. کاروانسەرای تەبەسی هەموو ڕۆژێکی هەفتە لە کاتژمێر ٨ی بەیانی تا ٦ی ئێوارە کراوەیە بۆ ئەو کەسانەی ئارەزومەندن و سەردانکەران. بەڵام بەو پێیەی بیناکە دەکەوێتە بەشی دەرەوەی شار، باشتر وایە لە کاتی ڕۆژدا سەردانی ئەم بینا بەنرخە بکەیت، بۆ ئەوەی پێویست نەکات لە تاریکیدا گەشت بکەیت.
کاروانسەرای تەبەسی لە سەردەمی قاجارەکاندا دامەزراوە و بەپێی هەندێک دەستنووس لەلایەن کەسێکەوە بەناوی حاج محەممەد ئیبراهیم تەبەسی نووسراوە و لە 19ی ئازاری ساڵی 1380 لە تۆماری نیشتمانی بەشی میراتی فەرهەنگی تۆمارکراوە.
ئەم کاروانسەرایە لە نزیک گۆڕی قوتبەدین حەیدەرە، کە یەکێکە لە عیرفانییە بەناوبانگەکانی کۆتایی سەدەی شەشەمی کۆچی و دامەزرێنەری تەریقەتی حەیدەرە.
تۆربەت حەیدەرە لە ڕابردوودا بە زاوە ناسرابوو، دواتر بە سەرهەڵدانی تەریقەتی حەیدەریە و ناشتنی قوتبەدین حەیدەر لەو ناوچەیەدا، بە تێریت حەیدەری ناسرا. بوونی مزگەوت و گۆڕێک لە تەنیشت کاروانسەرای تەباسی ئاماژەیە بۆ گرنگی و خۆشگوزەرانی بەرزی لە ڕابردوودا.
تۆربەت حەیدەریە دەکەوێتە لێواری بیابان. کەش و هەوای بیابانییە. لە باکوور و باشوور زنجیرە چیا هەیە کە هەوا فێنک دەکات. چیای مەلەکان بە بەرزی زیاتر لە ٣٠٠٠ مەتر بەرزترین لوتکەی تۆربەت حەیدەرییە. لە تۆربەت ڕووبارێکی هەمیشەیی نییە و ئاوی شارەکەش لە ڕێگەی کانیاوی ئاویەکانەوە دابین دەکرێت کە لە سەردەمی کۆنەوە بەجێماوە.
تەلارسازی سەرنجڕاکێشی کاروانسەرای تەبەسی
لە دروستکردنی کاروانساراکاندا، شتگەلێکی وەک؛ سەردەمی مێژوویی، بارودۆخی کەشوهەوا، کەرەستەی بەکارهێنراو، شێوازی تەلارسازی، شوێنی جوگرافی و ئاستی ژیانی خەڵک کاریگەر بوون و هەریەک لەو بابەتانەی ئاماژەیان پێکرا، دەیتوانی جۆری بەکارهێنانی کاروانسەراکان دیاری بکات.
ئەم جۆرە بینایانە بەزۆری لەسەر بنەمای دیزاینێکی هاوشێوە دامەزراون و بەشەکانیش بریتین لە کۆشک یان ژوور، حەوشە، ئەستێرەخانە، پەنجەرە، هێڵکاری، ئەخیا، ئەنبار و لە بەشەکانی هاوپێچکراودا، قوتابخانە و مزگەوت، حوسێنییە، و گۆڕ هەیە.
کاروانسەرای بە دوو پەنجەرە و شێوەی چوارگۆشە دروستکراوە و پەنجەرەکانیش لە هەردوو لای دەرگای چوونە ژوورەوە و پێش خانەکان دانراون. بیناکە لە بەشی ڕۆژهەڵاتی مەزار قوتبەدین و لەسەر شەقامی قائیمە. لەناو حەوشەکەدا گۆمێکی گەورە بە شێوەیەکی سادە و بەبێ هیچ دیکۆرێک دانراوە و پێدەچێت بۆ دابینکردنی ئاو بۆ کاروانسەرایەکان بەکاربهێنرێت.
گۆمەکە بەستراوەتەوە بە خەزنەکەوە لە بەشی ڕۆژهەڵات، ئەمەش بەهۆی ڕۆیشتنی ئاوەوە ڕێگری لە خەراپبوونی کردووە. شانەکان بە کەوانە بچووک و گەورەکانەوە کە وەک یەک لە ناوەڕاستدا دروستکراون دیمەنێکی جوان پێشکەش دەکەن، بەکارهێنانی قوبە بەسەر کاروانسەرایەکان و بەشێک لە کۆشکەکان کەشێکی هاوشێوەی حسێنیەی دروستکردووە کە هاوسەنگە لەگەڵ مزگەوتی دراوسێ.
کاروانسەرای تەبەسی دەکەوێتە دەروازەی شارەکە و هاتوچۆی زۆری گەشتیاران لەسەر ئەم ڕێگایە نیشان دەدات، کە کولتوورە جیاوازەکانی تێکەڵ کردووە.
ئەم باڵەخانانە بە شێوەی جیاواز دروستکراون بە پێی دۆخی ئابوری و ئایینی سەردەمە جیاوازەکان، کە بەزۆری لە قۆناغەکانی دواتردا گۆڕانکارییان بەسەردا دێت. لە هەندێک قۆناغدا بۆ ئەوەی کاروباری دارایی کاروانسەرایەکان بەرەوپێش ببەن، ئەسپ، کەر یان وشتریان بە کرێ دەدا بە هەندێک لە ڕێبوارەکان کە هەمیشە لە ڕێگادا بەلایدا تێدەپەڕین و ئەم ئاژەڵانە خێرایی کاروانەکەیان زیاد دەکرد./.
