بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، ئەگەر گەرمای هاوینتان پێ خۆش نییە و دەرفەتی گەشتکردنتان هەیە، پێش ئەوەی کە وڵاتێکی دیکە بۆ سەردانەکەتان هەڵبژێرن، باشترە ڕوو لە ئێران بکەن و کەڵک لە کەشوهەوای فێنکی چەند ناوچەیەکی وەربگرن. یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئێران کەشوهەوای چوار وەرزییە، لە کاتێکدا کە لە باشوری ئێران پلەکانی گەرما لە سەروی 50 یە، لە چەند ناوچەیەک پلەکانی گەرما ناگاتە 24 و ئەمەش فێنکترین کەشوهەوای هاوینەیە کە ڕەنگە لە کەمتر شوێنێک هەبێت.
لێرەدا ئاماژە بە 5 شار و ناوچەی ئێران دەدرێت کە فێنکترین کەشوهەوایان لە وەرزی هاویندا هەیە.
بۆجنورد
بۆجنورد ناوەندی پارێزگای خۆراسانی باکورە لە باکوری ڕۆژهەڵاتی ئێران. بۆژنۆرد وشەیەکە کە لە زاراوەی باکوری خۆرسان بەکار دێت. ئەم شارە بە ڕوبەری 36 کیلۆمەتریی چوارگۆشە بە چل و چوارەمین شاری ئێران هەژمار دەکرێت و یەکێک لە شارە گەورەکانی خۆراسانە.
ناوی ئەم شارە لە دەقە مێژووییەکاندا بە ناوی بیژەن گۆرد یان بیژەن یۆرد هاتووە. بۆجنورد بە واتای درووستکراوی بیژەن و ئاوەدانکراوەی دەستی بیژەنە.
بەشێکی زۆری ناوچەی بۆجنورد بە پێی دەقە مێژووییەکان لە سەدەکانی پێنجەم تا هەشتەمی کۆچی شوێنی نیشتەجێبوون بووە و بە ناوەندێکی ئاوەدان ناسراوە. ناوچەی بۆجنورد بە دەستپێکی سەردەمی مەغول و تەیمورییەکان زیانی زۆری بەرکەوت. پیشەسازی دەستیی ئەم شارە لە ئاستی ئێران ناوبانگی هەیە.
کەندۆوانی تەورێز
لە ناوچە فێنکەکانی ئێران هەموو کات پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا ناوبانگی هەبووە. لە تەورێز شاخێکی بەناوبانگ و ناسراوی هەمووان بوونی هەیە بە ناوی کەندۆوان. کەندۆوان لە سەر ئاستی جیهانیش ناسراوە و بە یەکێک لە ناوچە گەشتیارییەکانی ئێران و پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات هەژمار دەکرێت. ئەم گوندە گەشتیارییە سەر بە شاری ئۆسکۆی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵاتە.
شێوازی بیناسازیی ئەم گوندە لە نێو دڵی شاخەکە سرنجی هەر کەسێک ڕادەکێشێت. خانووەکان بە هۆی تایبەتمەندییەکانیانەوە لە زستاندا گەرم و لە هاویندا فێنکن.
ورمێ
لە ناوچەی باکوری ڕۆژئاوای ئێران پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا هەیە، ناوەندەکەشی بە ناوی ورمێ یەکێک لە شارە گەورەکانی ئێرانە.
ئەمشارە لە دوو بەشی کوێستانی لە باکور و ڕۆژئاوا و دەشتێکی بەربڵاو لە باشور و ڕۆژهەڵات پێکهاتووە و 5 ناحیەی بە ناوەکانی ئەنزەل، سیلوانا، سۆمای برادۆست، نازلو و ناحیەی ناوەندی هەیە. ورمێ لە باکورەوە بە شاری سەڵماس، لە ڕۆژئاواوە بە وڵاتی تورکیا و لە باشورەوە دەگاتە شارەکانی شنۆ و نەغەدە. دەریاچەی ورمێ کەوتووەتە نێوان هەر دوو پارێزگای ئازەربایجانەکانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات.
ورمێ بە هەڵکەوتنی لە سەر ڕێگا بازرگانییەکان، وەک گومرکێک بۆ هەناردە و هاوردەی ئێران و وڵاتانی دیکە بووە. هەروەها ناوەندێکە بۆ بەبازاڕکردنی بەرهەمە کشتووکاڵییەکانی خەڵکی ناوچەکە. جۆرەکانی بەرهەمە کشتووکاڵییەکان لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا بە تایبەت شاری ورمێ گرنگییەکی زۆری پێداوە. باخەکانی توێ و سێوی ئەم پارێزگایە ناوبانگی هەیە.
ماسۆلەی گێڵان
ڕەنگە کەمتر کەسێک هەبێت کە سەردانی ئێران و باکوری ئەم وڵاتە بکات و گوندە مێژووییەکەی ماسۆلە بەسەرنەکاتەوە. ئەم گوندە جوانە بە شێوازی بیناسازییە تایبەتەکەی لە نێو دڵی دارستانەکانی باکوری ئێران سرنجی هەر گەشتیارێک ڕادەکێشێت. هاوینی ئەم گوندە هێندە فێنکە کە کەمتر کەسێک هەست بە گەرما دەکات.
ماسۆلە بەدەر لە ڕاکێشیگەلی سرووشتی، بە هۆی مێژووی 8 سەدەیی خۆی و هەبوونی ئاسەوارە مێژووییەکان، یەکێکە لە گرنگترین شوێنە گەشتیارییەکانی ئێران کە ساڵانە ژمارەیەکی زۆر گەشتیاری ناوخۆیی و بیانی سەردانی دەکەن. تاڤگەی لار چەشمە لە ماسۆلە جوانییەکانی ئەم گوندەی چەند هێندە زیاتر کردووە.
هەمەدان
هەمەدان وەک پایتەختی مێژوو و شارستانیەتی ئێران، لە ڕۆژئاوای ئەم وڵاتەدایە. ئەم پارێزگایە لە باکورەوە دەگاتە پارێزگاکانی زەنجان و قەزوێن، لە باشورەوە دەگاتە پارێزگای لوڕستان، لە ڕۆژهەڵاتەوە بە پارێزگای ناوەڕاست (ئەراک) و لە ڕۆژئاواشەوە دەگاتە پارێزگای کرماشان. هەمەدان ناوەندی ئەم پارێزگایەیە و لە سەردەمی مادەکاندا بونیاد نراوە و لەو سەردەمەدا بە ناوی هێگمەتانە ناسراوە و پایتەختی ئێرانیش بووە. لە بەناوبانگترین ناوچە گەشتیارییەکانی هەمەدان ئەشکەوتی عەلی سەدرە کە زۆر لە شارەکە دوور نییە بەڵام یەکێکە لە ئەشکەوتە سرووشتییەکان کە ساڵانە گەشتیارێکی زۆر لە دەوری خۆی کۆدەکاتەوە.
کۆمەڵەی گەشتیاریی گەنجنامەی هەمەدان لە 5 کیلۆمەتری ڕۆژئاوای ئەم شارە بە کەشوهەوایەکی فێنک و دڵڕفێنەوە بووەتە شوێنی گەشت و سەیرانی گەشتیارانی ناوخۆیی و بیانی.
مەزاری باباتایەری عوریان، شاعیری بەناوبانگی سەدەی چوارەم و ناوەڕاستی سەدەی پێنجەم لە شاری هەمەدانە و لە گۆڕەپانێکە هەر بەم ناوە لە باکوری شارەکە و لە ساڵی 1376 ی کۆچی هەتاوی لە ڕیزی ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێراندا ناوی تۆمار کراوە.
مەزاری پزیشک، شاعیر و عارفی بەناوبانگی ئێرانی، ئەبوعەلی سینا، کە ناوبانگی جیهانیی هەیە، لە گۆڕەپانێکدا هەر بەم ناوە لە هەمەداندایە./.
